Geen grenzen overschrijden: leg verantwoordelijkheid terug bij plegers

'Bij The Voice heerst een cultuur waarin grensoverschrijdend gedrag gemeengoed lijkt te zijn'

De uitzendingen van televisieprogramma The Voice of Holland zijn afgelopen week stopgezet na berichten over seksueel grensoverschrijdend gedrag. Gisteren was de BOOS-aflevering waarin de misstanden werden aangekaart. Wat is hier aan de hand? En wat is er nodig om dit te stoppen?

*Trigger warning: dit stuk gaat over seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld.

 

Seksueel grensoverschrijdend gedrag

Uit onderzoek is bekend dat zowel vrouwen (53%) als mannen (19%) slachtoffer zijn van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Seksueel grensoverschrijdend gedrag is gradueel. Dat betekent dat er onderscheid is tussen licht, ernstig en zeer ernstig grensoverschrijdend gedrag. Het gaat dus om een verscheidenheid aan gedragingen die verschillen in ernst: van een seksueel getinte opmerking tot aanranding en verkrachting. Seksueel grensoverschrijdend gedrag is daarbij zowel hands-on als hands-off (online). Seksueel grensoverschrijdend gedrag kan ogenschijnlijk klein beginnen, maar een aanloop zijn naar het stapsgewijs steeds verder gaan in het (seksueel) overschrijden van grenzen. Machtsverhoudingen en machtsmisbruik spelen een grote rol bij seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Machtsverhoudingen

Uit onderzoek naar (seksueel) grensoverschrijdend gedrag door een sportcoach, blijkt dat slachtoffers de macht van de coach aanwijzen als een belangrijke oorzaak voor het gedrag. Als we verder kijken naar macht, dan weten we uit onderzoeken dat mensen die zich machtig voelen (door gender, status, leeftijdsverschil) zich minder op problemen focussen, maar meer op uitdagingen. Ze ervaren minder stress, gaan op een rechte lijn op hun doel af en zijn daarmee eerder geneigd de belangen van anderen te vergeten. Het lijkt erop dat macht een ontremmende functie heeft.

Macht, afhankelijkheid en ongelijkwaardigheid zijn een voedingsbodem voor een cultuur waarin grensoverschrijdend gedrag kan gedijen

Uit ander onderzoek (Fontes & Plummer, 2010) blijkt dat culturele normen binnen een groep een rol spelen bij seksueel grensoverschrijdend gedrag. De cultuur is van invloed, niet alleen of er gemeld wordt, maar ook of de omgeving het grensoverschrijdende gedrag opvalt en er tegen optreedt. Seksueel grensoverschrijdend gedrag en de normalisering ervan komen in veel verschillende settingen voor. Een combinatie van macht, afhankelijkheid, isolement en ongelijkwaardigheid zijn een voedingsbodem voor een cultuur waarin (seksueel) grensoverschrijdend gedrag kan gedijen. Het is bij de aanpak van seksueel grensoverschrijdend gedrag niet alleen belangrijk om de invloed van macht te begrijpen, het is even, zo niet meer, belangrijk om de invloed en gevolgen van macht op persoonlijke relaties te begrenzen.

Normstellend kader

Seksueel grensoverschrijdend gedrag is een grote bron van zorg. Incidenten staan niet op zichzelf. Ook binnen The Voice is er een cultuur waarin (seksueel) grensoverschrijdend gedrag gemeengoed lijkt te zijn. Het bespreekbaar maken en aanpakken van seksueel grensoverschrijdend gedrag begint bij het zien en (h)erkennen wat er gebeurt. Dat is complex, omdat opvattingen over wat grensoverschrijdend gedrag is, helaas vaak sterk afhankelijk zijn van eigen ervaringen en persoonlijke waarden en normen.

Het is noodzakelijk iedereen hetzelfde te laten (h)erkennen welke situaties normaal en niet ‘normaal’ zijn. Het is belangrijk om duidelijk en éénduidig te formuleren wat grensoverschrijdend gedrag is.

Bij seksueel grensoverschrijdend gedrag denkt men in Nederland vaak dat slachtoffers door geweld en bedreiging worden gedwongen. Maar de realiteit is anders. Veel slachtoffers vertonen uit overlevingsdrang en uit angst een zogenaamde freeze-reactie. Ze bevriezen, wat psychologisch gezien een normale reactie is op een bedreigende situatie. In een nieuwe aankomende wet van Grapperhaus (lees meer onderaan het stuk) zijn dwang, geweld en bedreiging niet langer een vereiste voor een veroordeling. Wederzijdse instemming is in deze wet één van de centrale uitgangspunten. In Zweden is in 2018 al een zogenoemde consent-wet ingevoerd. Deze verbreding van de definitie en strafbaarheid van seksueel geweld doet recht aan de realiteit en aan de slachtoffers. Het blijkt dat in Zweden het aantal veroordelingen voor verkrachting sinds de invoering van de nieuwe wet enorm is toegenomen. In twee jaar tijd zijn er 75% meer veroordelingen uitgesproken.

Gelijkwaardigheid, vrijwilligheid en wederzijdse instemming

Het is belangrijk dat we in Nederland in de dialoog over seksueel grensoverschrijdend gedrag een gedeeld normatief kader hanteren. Belangrijke kernwaarden zijn gelijkwaardigheid, vrijwilligheid, zelfbeschikking en wederzijdse instemming. Een normatief kader biedt een objectieve kijk op (seksueel) grensoverschrijdend gedrag en geweld. Het pakt een cultuur van verzwijgen, verbergen en bagatelliseren aan. Dit zorgt ervoor dat we vanuit hetzelfde perspectief naar dit onderwerp kijken en dezelfde normen hanteren.

Uitgangspunt moet zijn dat iedereen wil voorkómen dat seksueel grensoverschrijdend gedrag kan plaatsvinden

Uitgangspunt in de dialoog moet zijn dat iedereen wil voorkómen dat er seksueel grensoverschrijdend gedrag kan plaatsvinden. Een gedeeld normatief kader ondersteunt de dialoog hierover. Het draagt bij aan bewustwording en het helpt seksueel grensoverschrijdend gedrag te begrenzen. Het helpt werkgevers, organisaties en betrokkenen om een veilige en gezonde cultuur te creëren. Tegelijkertijd voelen slachtoffers zich gesteund en dat helpt slachtoffers én de omgeving om eerder te melden en het machtsmisbruik te doorbreken.

Maar dan zijn we wel te laat.
Want het moet nu écht duidelijk worden: If there is no happy YES for sex, it is a NO

Lees meer in het themadossier

Grenzen stellen en verantwoordelijkheid

Uit onderzoek blijkt dat slachtoffers de schuld vaak deels bij zichzelf leggen en zich verantwoordelijk voelen voor het stellen van grenzen. Dat heeft te maken met hoe wordt gedacht over het stellen van grenzen en bij wie die verantwoordelijkheid ligt. Uit onderzoek van Movisie onder jongeren blijkt dat vrouwen het idee hebben dat mannen geen grenzen stellen. Zij leggen de verantwoordelijkheid daarvoor bij zichzelf. Mannen geven daarnaast aan dat ze moeite hebben met het doorhebben van (subtiele) grensafbakening. Ze verwachten zelfs zéér expliciet gedrag van meiden (slaan, schoppen, ‘nee’ zeggen). Terwijl bekend is dat veel slachtoffers van angst bevriezen en hierdoor verstijven.

Wet van Grapperhaus

In de nieuwe – aankomende – wet van Grapperhaus staan kernwaarden als gelijkwaardigheid, vrijwilligheid en wederzijdse instemming centraal. Wederzijdse instemming ontbreekt ook als één van de bedpartners uitgesproken passief gedrag vertoont en uit angst bevriest. Deze freeze-reactie is een veelvoorkomende reactie bij slachtoffers van seksueel geweld. Dwang, geweld en bedreiging zijn in de nieuwe wet niet langer een vereiste voor een veroordeling. De nieuwe wet beschermt hiermee ook de vele slachtoffers die door angst waren bevroren.

De wet die nu bij de Raad van State ligt, maakt elke vorm van seks zonder wederzijdse instemming strafbaar. Ook seksuele intimidatie valt daaronder. Minister Yesilgöz van Justitie en Veiligheid geeft aan dat zij zich in gaat zetten om de invoering van deze wet te versnellen, omdat slachtoffers daardoor sterker staan.

Wil je beter kunnen bepalen wanneer seksueel gedrag gezond is en wanneer het grensoverschrijdend is? En hoe je jongeren kunt stimuleren hier zelf over na te denken?

Volg de e-learning 'Ik ben van mij!'

Slachtoffers van aanranding of verkrachting kunnen hulp krijgen bij Centrum Seksueel Geweld. Zoals forensische, medische en psychische hulp. Bij het Centrum Seksueel Geweld werkt een team van artsen, verpleegkundigen, politie en andere hulpverleners samen om slachtoffers van aanranding en verkrachting specialistische zorg te geven. Lees meer.