1. Onderzoekaanpak 

Om dit te onderzoeken is het belangrijk om te starten bij de inwoner zelf. In de Utrechtse wijk Kanaleneiland is Movisie met inwoners in gesprek gegaan. Wat gebeurt er in hun leven en leefomgeving en waar ervaren ze invloed op? Wat zijn barrières en kansen voor zeggenschap en invloed? Wat zijn voor hen belangrijke personen of organisaties waar ze terecht kunnen met een probleem, zorg of wens? En hoe kunnen de gemeente en maatschappelijke organisaties (nog) beter aanhaken bij de wensen en behoeften van inwoners op het gebied van zeggenschap, regie en invloed?

Om deze vragen te beantwoorden is Movisie, met behulp van een kop koffie met daarop een ‘luisterend oor’, in winkelcentrum Kanaleneiland gedurende zes dagdelen met wijkbewoners in gesprek gegaan. In T-shirts met het onderzoeksmotto ‘Mag ik eens met je praten?’ en met behulp van een aantal visuele gesprekstools. In totaal heeft Movisie meer dan veertig mensen gesproken. Op een grote poster konden inwoners stickers plakken bij de thema’s zoals ‘voldoende speelplekken in de buurt’, ‘een groene omgeving’ of ‘verkeersveiligheid’, die voor hen belangrijk zijn. Daarnaast heeft Movisie met behulp van rollenkaartjes (met daarop onder andere de huisarts, de corporatiemedewerker, de imam, de buurthuisvrijwilliger) en een diversiteit aan kartonnen voorbeeldpersonages, inwoners gevraagd bij wie zij te rade gaan of zouden gaan als zij een vraag, idee of probleem willen aankaarten. 

Om deze gesprekken met inwoners te kunnen duiden en om in dit onderzoek zo goed mogelijk aan te sluiten bij de leefwereld van inwoners en actuele vraagstukken in de wijk heeft Movisie contact gezocht met een aantal ‘sleutelpersonen' uit de wijk die bij Movisie bekend waren om hun kennis over de wijk te benutten. Via hen is Movisie in contact gekomen met andere sleutelpersonen en informele netwerken in de wijk. Daarin heeft Movisie verkend in hoeverre zij een rol als intermediair tussen inwoners en instanties vervullen, hoe ze daar invulling aan geven, hoe dit mogelijk de stem en invloed van inwoners kan vergroten of ondersteunen en Movisie heeft gesprekken gevoerd met twaalf sleutelpersonen in de wijk die in verbinding staan met verschillende groepen inwoners en/of betrokken zijn bij diverse activiteiten.

2. Perspectief van inwoners

Inwoners deelden tijdens de straatgesprekken hun beeld van de wijk, welke thema’s voor hen belangrijk zijn (variërend van groen in de wijk tot afval op straat en parkeergelegenheid) en de mate waarin zij op die thema’s meer zeggenschap en invloed willen hebben. Uit deze gesprekken, die soms vijf minuten en soms meer dan een uur duurden, kwam een eerste beeld naar voren over onderwerpen die leven bij bewoners én over de rol die hun eigen stem en invloed daarin heeft en de rol die  sleutelfiguren spelen. Een aantal onderwerpen die sterk leefden bij de bewoners die Movisie sprak waren afvalproblematiek, eenzaamheid en overlast op straat. Het vertrekpunt in deze gesprekken waren niet de problemen die mensen in hun leven ervaren en de daaruit voortvloeiende hulpvragen maar de onderwerpen en thema’s die voor hen van belang zijn in hun eigen leven en leefomgeving. Daar zat bij diverse mensen wel een overlap in. De resultaten van de gesprekken heeft Movisie geclusterd in kansen en barrières voor zeggenschap. 

2.1 Barrières voor zeggenschap

Uit de gesprekken kwamen verschillende barrières naar voren die zeggenschap verhinderen. Dit kan te maken hebben met verschillende manieren waarop formele instanties ontoegankelijk zijn. Daarnaast kunnen mensen ook ervaren dat hun stem er niet toe doet. 

Toegankelijkheid

Om je stem te uiten en invloed uit te kunnen oefenen moet je weten wat er speelt in jouw omgeving en op welke onderwerpen je invloed kan hebben. Een deel van de mensen die we spraken was niet bezig met onderwerpen die spelen in de wijk. Sommige inwoners geven aan dat ze niet weten of ze met hun vragen of ideeën wel terecht kunnen bij de gemeente. 

Daarnaast hebben inwoners informatie nodig over de wijze waarop (welke kanalen en middelen) en via welke instanties of personen ze hun stem kunnen laten horen over een onderwerp dat voor hen van belang is. Een overgroot deel van de bewoners gaf aan dat ze deze informatie missen. Veelgehoord was de uitspraak dat je ‘de weg moet weten’: je moet weten wie – welke persoon of instantie - je aan moet spreken als je met vragen zit, hulp nodig hebt of een idee wilt bespreken. 

Steeds meer communicatie vanuit de overheid en de gemeente verloopt digitaal. Zoals een bewoner vertelde: ‘Echt menselijk contact maakt plaats voor online aanvragen’. Dat draagt niet bij aan het ervaren van een overheid die nabij en zichtbaar is (zie ook onderzoek van Peeters et al 2020). Uit de verhalen van inwoners in Kanaleneiland hoort Movisie terug dat instanties en de gemeente moeilijker te bereiken zijn voor mensen die niet of minder digivaardig zijn. Bijvoorbeeld voor oudere bewoners met een migratieachtergrond is het vragen om hulp of ondersteuning erg lastig omdat een gebrek aan taal- én digitale vaardigheden hen de toegang belemmert tot ondersteuning maar ook tot het kennisnemen van informatie die via instanties (online) tot hen komt. Kinderen en buurtgenoten, waaronder sleutelfiguren, die deze vaardigheden wel hebben, worden door sommigen gevraagd om hierin de verbindende rol te spelen. 

Een deel van de mensen die Movisie sprak, mist aansluiting met de wijk. Ze hebben geen contact met hun buren, zijn niet op de hoogte van ontmoetingsplekken in de buurt of voelen zich hier niet thuis. Hierdoor missen zij ook personen in hun nabije omgeving aan wie  ze hun verhaal kwijt kunnen. 

Waarde van je stem

Een deel van de mensen die Movisie  sprak, ervaart geen noodzaak om de eigen stem te laten horen. Ze gaven aan te denken of te vinden dat anderen deze verantwoordelijkheid op zich (moeten) nemen. Zoals een oudere vrouw die vond dat het park er niet aantrekkelijk uitzag. Ze was echter van mening dat het niet aan haar was hierin iets te veranderen en dat een jongere generatie diens stem hierover moet laten horen. 

Meerdere mensen ervaren niet dat hun stem invloed heeft. Zo gaf een aantal inwoners aan dat bepaalde problemen – zoals bijvoorbeeld straatafval – toch niet op te lossen zijn, en dat het geen zin heeft je hierover uit te spreken. Sommige inwoners denken bovendien dat keuzes al zijn gemaakt of dat wethouders, raadsleden en politieke partijen hun eigen beslissingen erdoorheen drukken.

Inwoners die hun stem wél laten horen missen soms een terugkoppeling van instanties waarbij ze aankloppen. Ze zien dat die niet terugbellen of zich niet aan de afspraken houden. Ook voelen ze zich ‘van het kastje naar muur’ gestuurd.  

2.2 Kansen voor zeggenschap

Behalve ervaren barrières kwamen uit de gesprekken ook kansen naar voren om zeggenschap te verbeteren of te vergroten. Movisie heeft daarvoor gekeken naar wat er al gebeurt en goed gaat, en naar de suggesties die inwoners zelf deden om mogelijkheden voor zeggenschap te verbeteren.

Zichtbaarheid   

Veel van de inwoners zagen een belangrijke kans voor de gemeente om inwoners actiever uit te nodigen hun stem te laten horen, door als gemeente zelf vaker zichtbaar en aanspreekbaar (nabij) te zijn in de wijk. Een aantal mensen gaf aan dat de gemeente hen uit kan nodigen voor bijeenkomsten of een enquête rond kan sturen. Ook opperden diverse mensen dat een centrale plek in de wijk om allerlei vraagstukken te adresseren, de betrokkenheid van bewoners zou kunnen bevorderen: ‘Er zou een inloop in een aula in de wijk moeten worden georganiseerd waar mensen met hun issues terecht kunnen.’

Schakelfuncties en de rol van sleutelfiguren in de wijk 

Inwoners die een sleutelpositie vervullen in hun buurt of gemeenschap en medewerkers van wijk organisaties kunnen een belangrijke schakel vormen tussen bewoners en instanties waaronder de gemeente. Buurthuizen, bibliotheken, cafés en geloofshuizen zoals een moskee of kerk zijn plekken waar mensen in de wijk al samenkomen en waar mensen regelmatig zaken of ontwikkelingen in de wijk bespreken. Volgens een van de inwoners  kan het buurthuis hier een rol in spelen. Vanuit die plek zouden bewoners een collectief geluid af kunnen geven naar de gemeente. Inwoners van de wijk die wél hun stem laten horen, gaven aan dat zij georganiseerde manieren van zeggenschap, zoals een bewonersorganisatie, geschikte kanalen vinden om je stem te laten horen. Tot slot gaf een aantal mensen aan dat zij zelf een sleutelfunctie vervullen voor anderen.  Weer anderen waren door iemand uit hun omgeving naar de juiste instanties doorverwezen. 

3.    De rol van sleutelpersonen in de wijk 

In Kanaleneiland spelen sleutelpersonen een grote rol. Sleutelpersonen kunnen optreden als intermediair tussen formele instanties zoals de gemeente en bewoners(groepen). Naast formeel gecreëerde ‘schakelfuncties zoals sociaal makelaars, treden ook actieve en betrokken buurtbewoners op als intermediair. In Kanaleneiland vervullen meerdere actieve bewoners een dergelijke rol. Ze staan met veel bewoners in contact of faciliteren onderling contact, bijvoorbeeld door WhatsApp-groepen of door ontmoetingen en activiteiten voor bewoners te organiseren.  

Wat opvalt is dat Kanaleneiland veel maatschappelijke initiatieven kent die geïnitieerd en/of ‘gerund’ worden door sleutelpersonen en ook dat de onderlinge verbindingen tussen een deel van de sleutelpersonen hecht is. Ze hebben regelmatig contact en weten elkaar goed te vinden. De groep zeer actieve sleutelfiguren is klein. Daardoor lopen zij het gevaar  overbelast te raken. Actieve sleutelpersonen moeten hun aandacht over veel verschillende zaken verdelen. Omdat zij geregeld inspelen op plotselinge gebeurtenissen, kunnen andere initiatieven tijdelijk minder aandacht krijgen. Dat was bijvoorbeeld het geval toen Marokko werd getroffen door een aardbeving en inwoners uit Kanaleneiland in actie wilden komen om wat voor de bewoners in de getroffen gebieden te doen. 

Uit de diverse gesprekken wordt ook duidelijk dat het contact met de wijkadviseurs van de gemeente, die werken binnen het wijkbureau, als positief wordt ervaren. Zo zeggen sleutelpersonen dat het contact met de mensen van het wijkbureau soepel verloopt en, en ze elkaar makkelijk weten te vinden als ze elkaar nodig hebben. Sinds de coronacrisis is er bovendien een groot aantal Whatsapp-groepen ontstaan die een belangrijke rol spelen in het digitale weefsel van bewoners, sleutelpersonen en vertegenwoordigers van instanties. Ze maken snelle onderlinge communicatie binnen de wijk mogelijk en vormen de basis voor het versterken van de sociale cohesie in de wijk. In het sociale weefsel van de wijk nemen sleutelfiguren een belangrijke plek in. Maar wat doen zij eigenlijk en welke rollen hebben zij in Kanaleneiland?

Vertrouwenspersoon

Veel van de sleutelpersonen die Movisie sprak, vervullen een belangrijke rol als vertrouwenspersoon bij wie andere buurtbewoners hun verhaal kwijt kunnen. In Kanaleneiland heerst onder een deel van de bewoners een gevoel van wantrouwen naar de gemeente en instanties. Sleutelpersonen worden, door hun nabijheid en betrokkenheid in de wijk, wel vertrouwd. Omdat zij bewoner zijn, worden zij niet gezien als verlengstuk van de gemeente.

Verbinder

Sleutelpersonen bezitten vaak kennis van de lokale initiatieven en organisaties en formele instanties die in de wijk actief zijn. Daarom kunnen zij bewoners met hulpvragen doorsturen naar de juiste plek. Daarnaast vervullen ze ook vaak een belangrijke rol als vertaler voor degenen die de Nederlandse taal niet of gebrekkig spreken. Ook voor de gemeente zijn sleutelpersonen belangrijk, omdat zij verbinder kunnen zijn met groepen inwoners met wie zij hopen in contact te komen. 

Ogen en oren van de wijk

Door het innige contact met wijkbewoners, weten sleutelpersonen wat er speelt in de wijk en welke thema’s voor de wijk belangrijk zijn. Doordat veel van hen de juiste personen en kanalen binnen de gemeente weten te vinden, kunnen zij deze geluiden ook laten doorklinken. Zo kennen de meeste sleutelpersonen de weg binnen het wijkbureau en hebben ze direct contact met de wijkadviseurs. Ze vervullen soms een signaleringsfunctie. Zo vertelde een van de sleutelpersonen dat hij als beheerder van de spetterbadjes voor kinderen zag hoe de moeders in de zomer urenlang In de volle zon naast de badjes zitten. Hij legde daarom contact met de wijkwethouder om te bespreken of er rondom de spetterbadjes bomen konden worden geplaatst . De WhatsApp-groepen spelen een belangrijke rol om op de hoogte te blijven van wat er leeft in de wijk. Daarnaast worden sleutelpersonen ook uitgenodigd om mee te denken over thema’s in de wijk. 

Initiator van activiteiten

Veel van de sleutelpersonen zetten zelf activiteiten en initiatieven op in de wijk. Dat doen ze meestal naar aanleiding van vragen van inwoners of omdat zij leemtes in het activiteiten- of ondersteuningsaanbod signaleren. Zo organiseert een van hen maandelijkse acties om afval te rapen, startte een ander een gespreksgroep voor ouderen, en biedt een derde een lifestylecoachingstraject aan voor vrouwen uit de wijk. Een van de sleutelpersonen speelt met het idee om een kiosk op het schoolplein te regelen waar scholieren tijdens de pauze een brood of een snack kunnen kopen, als remedie tegen de bestaande overlast van jongeren bij de supermarkt.

De diverse initiatieven leveren niet alleen een positieve bijdrage aan de leefbaarheid van de wijk, maar versterken tegelijk de verbinding tussen buurtbewoners onderling. De sleutelpersonen betrekken de buurtbewoners namelijk actief bij de verschillende activiteiten: ze nodigen ze uit om mee te doen, of stimuleren ze om zich vrijwillig in te zetten voor activiteiten en initiatieven.
Informatievoorziening

De sleutelpersonen spelen een belangrijke rol bij het informeren van bewoners over wat er gaande is in de wijk en wat er staat te gebeuren. Zo wijzen ze mensen op geplande wijk-informatiebijeenkomsten, bijvoorbeeld over de buurtaanpak Aardgasvrij, informeren ze hen over voorgenomen herinrichtingsplannen voor een bepaalde straat of plek in de wijk, of delen informatie over bepaalde (gemeentelijke) regelingen, zoals de energietoeslag. Sleutelpersonen maken daarbij veel gebruik van de bestaande WhatsApp-groepen. 

Omdat sleutelpersonen in de wijk fungeren als verbinder, aanjager en vertrouwenspersoon dragen zij actief bij aan het vergroten van zeggenschap van inwoners.

4.    Lessen in het vergroten van zeggenschap 

Op grond van het kwalitatieve actie-onderzoek in Kanaleneiland heeft Movisie zich een aardig beeld kunnen vormen over wat bewoners belangrijk vinden in de wijk en in hoeverre ze betrokken zijn bij wat er speelt. Ook is duidelijk geworden welke rollen zij spelen als ‘schakel’ of intermediair tussen bewoners(groepen) en formele instanties en hoe zij bewust of onbewust bijdragen aan het beter horen van de stemmen van bewoners en het vergroten van de invloed van bewoners op de eigen leefomgeving. Over de rol en aanpak van sleutelpersonen in het vergroten van zeggenschap in de wijk, worden hier een aantal en wat daarbij sterke punten en aandachtspunten toegelicht.

Lessen over zeggenschap in Kanaleneiland

Allereerst blijkt het hebben en uitoefenen van zeggenschap niet voor alle inwoners belangrijk, gewenst of een prioriteit. In Kanaleneiland is een deel van de bewoners vooral bezig om dagelijks rond te komen. Dat blijkt uit de gesprekken die Movisie met inwoners voerde, en wordt bevestigd door sleutelpersonen in de wijk . 
Daarnaast blijkt dat een gebrek aan kennis of informatie en moeite met digitale- of taalvaardigheden het uitoefenen van zeggenschap door inwoners bemoeilijken. Soms is informatie bovendien niet goed te vinden, of weten inwoners niet goed hoe je binnen de bestaande kanalen zoals de gemeentelijke website of andere online vindplaatsen, informatie moet zoeken of welke vragen je moet stellen om tot de gewenste informatie te komen. Toegankelijke informatievoorziening is dus van groot belang om zeggenschap mogelijk te maken. Sleutelpersonen kunnen hierin een rol spelen, want zij weten vaak wat er in de wijk speelt of waar inwoners terecht kunnen met vragen. Toch blijft informatievoorziening ook voor sleutelfiguren een uitdaging, want het vinden van de juiste informatie over gemeentelijk beleid  is vaak maar moeilijk te vinden.
Hieronder gaan we nader in op de belangrijke rol die sleutelpersonen kunnen spelen in het bevorderen van zeggenschap van inwoners. Maar voordat we dat doen, is het belangrijk om hier expliciet te benoemen dat er door het aanspreken van (steeds dezelfde) sleutelfiguren en (buurt- en wijk)netwerken een risico op verkokering ontstaat. Het gevaar is namelijk reëel dat je dan  eenzijdig voortbouwt op eerder ontwikkelde netwerken en daarmee mogelijk belangrijke andere bronnen mist (Ministerie van I & W, Handreiking werven van Burgers, 2023).

De kracht en rol van sleutelpersonen in het versterken van zeggenschap 

Stem laten landen

Sleutelpersonen spelen een belangrijke rol bij het signaleren en laten landen van geluiden van medebewoners bij de juiste mensen binnen de juiste organisaties en instanties.  Door hun vertrouwensband met medebewoners en hun actieve rol in de wijk zijn ze op de hoogte van wat de inwoners bezighoudt. Ze beschikken daarnaast over zogenaamd ‘linking capital’. Hiermee wordt de vaardigheid geduid om je weg te vinden binnen instituties van wonen, onderwijs, zorg etc. (zie onder andere onderzoek van Szreter, S. en Woolcock). Sleutelpersonen kunnen ervoor zorgen dat de stemmen van medebewoners beter worden gehoord door formele instanties. In het bijzonder zijn sleutelpersonen in staat de ‘onderbelichte stemmen’ (De Bruijn en Noordewier, Movisie 2023) te laten doorklinken: die van bewoners die belemmeringen ervaren om zichzelf te laten horen en van ‘kritische stemmen’ van inwoners die wantrouwen koesteren jegens instanties. Bovendien verwijzen sleutelfiguren bewoners door naar de juiste kanalen of organisaties, zodat  hun ondersteuningsvragen, zorgen of ideeën voor de wijk worden gehoord en opgepikt.

Betrokkenheid vergroten & informatievoorziening

Veel sleutelpersonen starten initiatieven in de wijk omdat ze hun leefomgeving leefbaarder, veiliger of socialer, schoner of groener willen helpen maken. Vaak haken medebewoners bij die initiatieven aan. 

Als verschillende sleutelpersonen in de wijk samenwerken en hun krachten bundelen, is hun bereik nog groter en kunnen ze meer impact maken voor de wijk. 
Het opzetten van activiteiten en initiatieven, vaak met bijbehorende WhatsApp-groepen, heeft een positief effect op de onderlinge cohesie in de wijk. Zo vertelde een wijkbewoner dat ze tijdens het gezamenlijke afval rapen, dat maandelijks vanuit het initiatief ‘Hartje van Kanaleneiland’ wordt georganiseerd met mensen in contact komt die ze anders niet zou spreken. Meedoen aan activiteiten, die door sleutelpersonen zijn opgezet, maakt bewoners daarnaast bewust van wat er speelt in de wijk, en kan bijdragen aan hun meningsvorming over wat er nodig is.

Uitdagingen & aandachtspunten

Kanaleneiland kent talrijke initiatieven en kleine projecten en activiteiten van (actieve) bewoners. Ook formele organisaties zoals Dock, de corporaties en de gemeente voeren er allerlei activiteiten en projecten uit. Sleutelpersonen zijn daardoor lang niet altijd op de hoogte van wat er allemaal in de wijk gebeurt. Het kan gebeuren dat ze een initiatief nemen rond een vraagstuk of onderwerp., terwijl er al een vergelijkbaar initiatief bestaat. Het gevaar van versnippering en langs elkaar heen werken ligt dus op de loer. 
Het zou helpend zijn als er een goed overzicht wordt gemaakt van alle activiteiten en initiatieven en dat daar meer structuur in wordt aangebracht.
Er zijn wel netwerken om structuur te bieden voor deze initiatieven, maar als je daar geen deel vanuit maakt, mis je de connecties en liggen genoemde risico’s op de loer. Ook hangen netwerken soms aan één individu (die letterlijk alle contacten in haar telefoon heeft staan).

Een gelijkwaardige en wederkerige relatie tussen sleutelpersonen en formele instanties is een randvoorwaarde voor vruchtbare samenwerking. Daarin kan nog het nodige verbeteren, blijkt uit de gesprekken die Movisie met sleutelpersonen voerde. Sommigen gaven aan dat de gemeente niet zozeer uit is op samenwerking met hen, maar ze vooral benadert om dingen voor elkaar te krijgen, bijvoorbeeld toegang krijgen tot doelgroepen in de wijk die de gemeente zelf niet weet te bereiken.  

Sleutelpersonen ervaren de gemeentelijke organisatie bovendien als star. Het aanvragen en verantwoorden van subsidies is ingewikkeld en de besluitvormingsprocessen binnen de gemeente zijn vaak traag en ondoorzichtig. Dat kan bij de sleutelpersonen leiden tot onbegrip en een motivatiedip. Het is belangrijk dat zij meer erkenning en ondersteuning krijgen om hun  ideeën voor de wijk te kunnen uitvoeren. Sommige sleutelpersonen zouden het op zijn plaats vinden als ze een financiële waardering voor hun inzet zouden ontvangen. Sommigen bepleiten dat de gemeente voor de zeer actieve sleutelpersonen, die zich nu vrijwillig inzetten voor de wijk,  een betaalde functie of een ‘buurtbaan’ creëert.

De sleutelpersonen die Movisie sprak, onderhouden onderling contact, overleggen geregeld en houden elkaar tijdens formele en informele bijeenkomsten op de hoogte van ontwikkelingen. De uitwisseling met formele instanties laat echter nog te wensen over: een soepeler en spontaner contact zou het mogelijk maken om informatie uit te wisselen als dat nodig is.