Lachende reacties alom. Het is geen uitzonderlijke situatie, maar iets dat in de praktijk vaker voorkomt. Omstanders die iets zien gebeuren dat duidelijk grensoverschrijdend is en het niet veroordelen noch normstellen, maar wegkijken. In dit geval deed onder andere René van der Gijp er een schepje bovenop door te zeggen dat ze geluk had gehad dat er geen honkbalknuppel in de hoek stond.

‘We stonden erbij en we keken ernaar'

Bij seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar ook bij andere vormen van grensoverschrijdend gedrag zoals racisme, islamofobie en homohaat, is dat een bekend fenomeen. Volgens Derksen is dat ‘onderdeel is van sportkantinecultuur’. Omstanders grijpen, om tal van redenen, te weinig in. Recent verscheen het rapport Ingrijpen bij grensoverschrijdend gedrag, hoe rust je omstanders toe van Movisie.

De uitlatingen getuigen van een diepgeworteld machismo

Omstanders toerusten is zinnig als zij zich bewust zijn van het grensoverschrijdende gedrag. In bovenstaand geval is hier geen sprake van. De uitlatingen getuigen, ongeacht het feit of dit daadwerkelijk gebeurd is, van een diepgeworteld machismo. Een houding en mentaliteit, die gekenmerkt wordt door een overdreven waardering van mannelijkheid en een superioriteitsgevoel ten opzichte van vrouwen. Er spreekt een sterke minachting voor vrouwen uit.

Dilemma's

Wanneer omstanders getuige zijn van grensoverschrijdend gedrag en dit herkennen kunnen ze alsnog belemmeringen ondervinden om in te grijpen. Voordat er ingegrepen wordt ervaren omstanders een reeks cognitieve drempels, wat voor een aantal dilemma’s zorgt. Het belangrijkste is dat omstanders de situatie begrijpen en zich daartoe kunnen verhouden. Ook is het voelen van empathie voor het slachtoffer een belangrijke randvoorwaarde. Daarnaast is er een vijftal dilemma’s waar omstanders tegenaan kunnen lopen:

• De omstander weet niet (zeker) of het gedrag in de situatie grensoverschrijdend is.
• De omstander twijfelt over de ernst van de situatie, wanneer er andere omstanders zijn die niets doen, het slachtoffer geen weerstand biedt, de intentie van de dader verkeerd geïnterpreteerd wordt of wanneer het slachtoffer en de dader elkaar kennen.
• De omstander twijfelt over het nemen van verantwoordelijkheid: wanneer verondersteld wordt dat andere omstanders in zullen grijpen (gebrek aan individueel verantwoordelijkheidsgevoel), ingrijpen niet de sociale norm is (gebrek aan collectief verantwoordelijkheidsgevoel), kennis over handelingsruimte volgens wet- en regelgeving ontbreekt.
• De omstander weet niet wat het beste is om te doen of te zeggen.
• De omstander weegt de voor- en nadelen van ingrijpen tegen elkaar af. Of door ingrijpen zijn/haar imago verandert, twijfelt of ingrijpen werkelijk een effect zal hebben en of de situatie veilig genoeg is om in te grijpen. 

Op bovenstaande dilemma’s moet ingegrepen worden met kennis en handelingsperspectief. Dan zijn omstanders vaker geneigd om (succesvol) in te grijpen bij grensoverschrijdend gedrag of om een norm te stellen.

Cultuurverandering

Een van de taken van Mariëtte Hamer, regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld, is het organiseren van een maatschappelijk debat zodat de samenleving zichzelf corrigeert en de gewenste cultuurverandering tot stand komt. Zowel op de werkvloer als in de media. Hamer stelt terecht dat de ongelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen ingesleten is in onze cultuur. De sleutel ligt daarom in het veranderen van de cultuur, het doorbreken van de macht van de vanzelfsprekendheid en de rolpatronen tussen mannen en vrouwen.

De sleutel ligt in het veranderen van de cultuur, het doorbreken van de macht van de vanzelfsprekendheid

Een randvoorwaarde voor de aanpak van grensoverschrijdend gedrag is echter gelegen in het ontwikkelen van een gedeelde norm. Dit klinkt zwaar en haast on-Nederlands, maar het is eigenlijk heel eenvoudig. Door te kijken naar bepaald gedrag, met behulp van criteria, ontstaat er een objectiever kader om het gedrag te duiden en te beoordelen.

Gedeelde norm

Met behulp een aantal parameters kan vastgesteld worden of het gedrag grensoverschrijdend is: vindt het gedrag plaats met wederzijdse toestemming, is het vrijwillig, is het gelijkwaardig, past het bij de leeftijd (bij kinderen en jongeren), past het binnen de context en is er sprake van respect voor jezelf en respect voor de ander.
Hier moeten het sanctioneren van mannen, die dergelijke uitspraken doen, aan toegevoegd worden. Als een publiek figuur zoals Derksen een dergelijke onthulling doet en aan kan blijven in zijn rol, dan rijst de vraag of de ernst en de pijn van seksueel grensoverschrijdend gedrag voldoende onderkend wordt.

Gelukkig komt er gestaag een tegenbeweging op gang van op jonge mannen (en vrouwen), die beseffen dat mannen een rolmodel moeten en kunnen zijn als het gaat om het bewaken van grenzen. Dit is echter bij lange na niet genoeg. Het vergt inzet van de gehele samenleving: van jong tot oud, of je je als man, als vrouw of anders identificeert.