De sessie tijdens het jaarcongres Eenzaamheid zit vol met professionals werkzaam in zorg en welzijn die zich willen aansluiten bij de aanpak tegen eenzaamheid. Dat het probleem wordt herkend, blijkt ook tijdens de sessie. 'Ik kom bij de mensen thuis veel eenzaamheid tegen,' aldus een ambulante GGZ-medewerker. Maar dat de inzet van kunst en cultuur vaak over het hoofd gezien wordt, benoemt Nynke Morad-Tybels van WelzijnsKompas. 'Onze gemeente is een kerngroep tegen eenzaamheid gestart, maar ik bedenk mij nu pas dat kunst hier nog niet bij zit!'

Wat is het directe effect van een activiteit?

'Denk niet dat het aanbieden van een ontmoetingsactiviteit alles oplost. Het directe effect van een activiteit op de eenzaamheid is moeilijk te meten. We weten wel vanuit wetenschappelijk onderzoek dat een aantal factoren werkt,' aldus Saskia van Grinsven, senior adviseur bij Movisie. Finn Minke, specialist cultuurparticipatie bij LKCA: 'Bij eenzaamheid is het extra belangrijk om eerst de behoefte te inventariseren van de mensen voor wie je van betekenis wil zijn. Het vraagt luisteren.'

'Probeer iets uit en pas het al gaande aan'

Co-creatie

Omdat de doelgroep (wie is eenzaam?) lastig in beeld te krijgen is, geven Movisie en LKCA de tip om partners te zoeken die de doelgroep wel kennen. Minke: 'Kijk of je in co-creatie een project kunt starten. En denk niet alleen vooraf goed na over doelgroep, behoefte en aanpak, maar ook over de evaluatie en verduurzaming na afloop. Juist bij eenzaamheid is een lange adem nodig en waar mogelijk inbedding in bestaande structuren.' Van Grinsven vult aan: 'Om te weten welk aanbod aan de behoefte van eenzame mensen voldoet, moet je klein beginnen. Probeer iets uit en pas het al gaande aan.'

Robert van Egmond van Incluzio, organisatie actief in sociaal domein, vertelt te zijn benaderd door een kunstinstelling omdat deze een nieuwe doelgroep wilde bereiken. 'Dit kan natuurlijk ook andersom. Ik ga hen nu benaderen voor een gezamenlijk community arts project.'

Wat werkt

Wat goed werkt voor het versterken van sociale vaardigheden die bijdragen aan het doorbreken van eenzaamheid, zijn groepsactiviteiten. Daarbij heeft een langdurig project (tenminste vijf maanden) veel meer effect dan een eenmalige activiteit. 

Kunst en cultuur kunnen bijvoorbeeld bijdragen om het taboe op eenzaamheid te doorbreken. Minke: 'Kunst raakt en opent mensen. Daarin is het meteen persoonlijk. Zware of lastige thema’s kunnen zo ineens bespreekbaar worden. Het is raadzaam om tijdens projecten, maar ook na een presentatie of voorstelling, ruimte te creëren voor ontmoeting en gesprek.' Van Grinsven: 'Juist kunstenaars kunnen hier een grote rol in spelen omdat zij over de capaciteit beschikken om mensen zich te laten verwonderen, talent te ontdekken en mensen uit hun schulp te halen. Door jouw verhaal te verbeelden, wordt het makkelijker om problemen te delen.' 

'Binnen een groep mensen die zich eenzaam voelen is een enorme diversiteit'

Maatwerk is belangrijk

Van Grinsven: 'Natuurlijk werkt het voor de een wel en de ander niet, want ook binnen een groep mensen die zich eenzaam voelen is een enorme diversiteit. Zo kan de mate van vereenzaming verschillen van licht tot zwaar. Daarbij is maatwerk belangrijk. Is iemand licht vereenzaamd, bijvoorbeeld door een verhuizing, dan kan het begeleiden van iemand (een maatje) naar een zangkoor er al voor zorgen dat iemand zich weer verbonden voelt met anderen. Terwijl een kunstproject goed kan werken bij mensen die zwaar eenzaam zijn.'

Minke: 'Een mooi voorbeeld is een theatervoorstelling van jongeren uit een Internationale Schakelklas in Sneek. Hier vertelde een jongen: ‘Ik kwam naar Nederland - en ik was eenzaam’. Zijn verhaal had enorme impact op de zaal. Voor de jongen gaf het spelen in de voorstelling hem menswaardigheid: een diepe betekenisvolle ervaring van eigenwaarde. En na de voorstelling openden ook anderen zich om te vertellen over hun eigen eenzaamheid.'

Achtergrond in kunst

Movisie is al enkele jaren betrokken bij de aanpak tegen eenzaamheid in een aantal gemeenten. Uit de evaluatie in de gemeente Amsterdam bleek dat veel van de meest succesvolle projecten gebruik maakten van kunstenaars of creatief ondernemers. Volgens Van Grinsven is het belangrijk om participatief werkende kunstenaars te betrekken die toewerken naar een eindproduct. Een tip voor een goede eerste stap is: 'We weten dat er binnen het sociaal domein veel mensen werken met een kunstachtergrond. Kijk dus ook eens binnen je organisatie en spreek hen aan op hun kunstenaarschap. Zij kunnen met hun expertise op beide domeinen een grote rol spelen in het starten van kunst- en culturele initiatieven binnen een zorg- of welzijnsinstelling.'

Vervolg missie

Movisie speelt een rol in het landelijke VWS-actieprogramma 'Een tegen Eenzaamheid'. Van Grinsven, ook adviseur van het actieprogramma: 'Het doel is minder eenzaamheid onder 75-plussers. We ondersteunen gemeenten lokale coalities tegen eenzaamheid realiseren. Tot nu toe heeft alleen de coalitie Walcheren een kunstorganisatie in de kerngroep, dus daar is nog veel te winnen. Verder moeten we ook sport en het bedrijfsleven betrekken bij de coalities, want we signaleren het met z’n allen dus moeten we het ook oplossen met z’n allen.' Minke: 'Sociale en culturele organisaties werken vaak bottom line vanuit dezelfde visie: de kwaliteit van leven van mensen in kwetsbare posities verbeteren. Maar in de praktijk vormen allerlei verschillen in organisatie en cultuur een uitdaging. Om eenzaamheid aan te pakken is een goede samenwerking essentieel.'

Downloads

• Wat werkt bij de aanpak van eenzaamheid
• Wat werkt bij culturele interventies voor ouderen
• Kom erbij! Met kunst en cultuur: handreiking voor sociale en culturele partijen die samenwerken tegen eenzaamheid 
• Conferentie Cultuur, kunst en positieve gezondheid: De effecten van culturele (kunst)interventies
• Presentatie Movisie/LKCA Jaarcongres Eenzaamheid, 2019