Aandacht voor zelfhulp. Niet meer dan logisch

Zelfhulp is een breed begrip, waarbij herstel centraal staat. ‘Iedereen doet toch aan zelfhulp?’, is een gedachte die vaak leeft. Ja en nee.

Mensen zorgen voor zichzelf, maar dat noemen we zelfmanagement en zelfzorg. Met zelfhulp bedoelen we dat mensen leren omgaan met hun kwetsbaarheid, bijvoorbeeld met hun beperking, probleem of ziekte. Zodat hun leven niet door die kwetsbaarheid wordt beheerst. Daarmee werken ze aan herstel.

Zelfhulp is een breed begrip, waarbij herstel centraal staat. ‘Iedereen doet toch aan zelfhulp?’, is een gedachte die vaak leeft. Ja en nee. Mensen zorgen voor zichzelf, maar dat noemen we zelfmanagement en zelfzorg. Met zelfhulp bedoelen we dat mensen leren omgaan met hun kwetsbaarheid, bijvoorbeeld met hun beperking, probleem of ziekte. Zodat hun leven niet door die kwetsbaarheid wordt beheerst. Daarmee werken ze aan herstel.

Zelfhulp is één van de manieren van herstel en wordt door verschillende mensen aan verschillende vormen gekoppeld. Denk aan cursussen over herstel of zelfhulpboeken die zijn opgesteld door professionals. Lotgenotencontact in het kader van een behandelproces, met een vooropgezet programma. Lotgenoten die samen een activiteit ondernemen, omdat samen een ander perspectief biedt. Of zelfhulpgroepen, die vanuit eigen initiatief draaien. Denk ook aan online initiatieven van lotgenoten onderling, zoals fora en mailinglijsten. In dit verband beperken we zelfhulp tot een smal begrip met de volgende definitie:

Zelfhulp bestaat uit gezamenlijke, vrijwillige activiteiten van mensen die zelf of als verwanten te maken hebben (gehad) met aandoeningen, psychische of sociale problemen en is gericht op herstel en het beheersen en/of overwinnen van de problematiek.

Voorbeelden van zelfhulp

Alle genoemde voorbeelden waarbij de activiteit vrijwillig is, waar de deelnemers zelf het programma bepalen en waar sprake is van wederkerigheid vallen onder zelfhulp:

  • Zelfhulpgroepen (verwerking van het probleem): Een voorbeeld hiervan is een groep voor nabestaanden na zelfdoding of een zelfhulpgroep voor mensen met Q-koorts. In de zelfhulpgroepen maken de deelnemers soms gebruik van speciaal daarvoor ontwikkelde methoden of programma’s, zoals de cursus ‘Herstellen doe je zelf’ of de inmiddels klassieke methode van de AA van Stichting Chaja. Stichting Chaja onderneemt creatieve activiteiten voor mensen met kanker als hulp bij de verwerking van emoties.
  • Zelfhulpinitiatieven (werkend aan het probleem waar men mee kampt): Voorbeelden zijn Nachtopvang in zelfbeheer NUNN en Villa Bedreivigheid. Hier wordt gewerkt aan een oplossing voor het probleem waar de deelnemers mee kampen. Bij NUNN biedt het initiatief de eigen mensen en andere daklozen een overnachtingsplaats. Villa Bedreivigheid biedt een plek om te werken en iets met de eigen kwaliteiten te doen.
  • Online gemeenschappen (internetfora en- communities): Een voorbeeld uit de verslavingswereld: er zijn ‘e-mail communities’ waar ervaringen gedeeld worden. Andere vormen zijn de LinkedIn groep Herstel 2.0 en burgerinitiatieven zoals spontaan ontstane groepen.
  • Zelfhulpboeken: Een bekende werkwijze is het gebruiken van een zelfhulpboek, zoals het bekende: Stoppen met roken van Allen Carr en veel nieuwer: 'De weg naar herstel', voor cliënten met psychische problemen.

Het onderscheid tussen zelfhulp en professionele ondersteuning bij lotgenotencontact zit hem in het onderdeel: ‘Waar deelnemers zelf het programma bepalen’. Dus als professionals het voortouw nemen, is er geen sprake van zelfhulp. Wel kan er  vanuit eigen keuze gebruik gemaakt worden van professioneel ontwikkelde kennis.

Wederkerigheid cruciaal

Cruciaal is de wederkerigheid, het geven en ontvangen maar bovenal nog: het groeien door te geven. In deze setting maken mensen van hun kwetsbaarheid ook hun kracht. Dit noemt men het helper therapy principle (Riessman, 1965, beschreven in Van Harberden & Lafaille, 1978). De helper verandert zelf in de hulprelatie. Dit principe sluit daarom goed aan bij het begrip empowerment, het vergroten van zelfvertrouwen, zelfbewustzijn en positief zelfbeeld. Dus niet alleen de geholpene wordt sterker in de relatie, maar ook de helper. En dat is dubbele winst.

Zelfhulp en professionele ondersteuning vullen elkaar aan

Door de aard - vrijwillig en op eigen initiatief - is zelfhulp minder in beeld dan professionele zorg of hulp. Maar de werking is er niet minder om. Het is goed om te weten dat zelfhulp los staat van professionele ondersteuning van kwetsbare mensen. Zelfhulp vervult een andere behoefte. Daarmee vullen zelfhulp en professionele ondersteuning elkaar aan.

Weinig aandacht voor zelfhulp vanuit onderzoek en opleiding

Desondanks is er vanuit onderzoek en opleiding weinig aandacht voor. En dat is een gemis, omdat door de verandering van verzorgingsmaatschappij naar participatiesamenleving steeds meer waarde wordt gehecht aan het versterken van zelfredzaamheid en het behoud van regie. En dat karakteriseert zelfhulp, en dus ook de deelnemers aan zelfhulp: de nadruk op zelfredzaamheid, het behouden of versterken van autonomie en het niet afhankelijk willen worden van professionals. Dit komt uit de ervaring dat elkáár helpen een bijdrage levert aan herstel en empowerment die met professionele hulpverlening niet te bereiken valt.

Gebruik maken van zelfhulp in tijden van decentralisaties

Als alle decentralisatieplannen doorgang vinden, zullen de gemeenten vanaf 2015 een groot aantal taken in het sociale domein erbij krijgen. Gemeenten én lokale/regionale organisaties bereiden zich voor op een ingrijpende wijziging van beleid en aanbod, waarvan zelfredzaamheid, informele ondersteuning en participatie de leidende principes moeten worden. Het is niet meer dan logisch dat in deze ontwikkeling ook aandacht wordt gegeven aan én gebruik gemaakt wordt van zelfhulp.

Meer informatie

Wilt u meer weten over de werking van zelfhulp? Zie voor een korte introductie onderstaande film over zelfhulp als werkwijze. Of lees hoofdstuk 1 van ‘Gesteund door zelfhulp’: Wat is zelfhulp? Download ook deze begrippenlijst waarin begrippen rondom het thema zelfhulp worden omschreven. Wilt u meer leesvoer, bekijk dan onderstaande overzicht van beschikbare literatuur, filmmateriaal, websites en praktijkvoorbeelden.