Eenzaamheid: Wat weten we en waar staan we?

Dit artikel beschrijft een actuele stand van zaken als het om oorzaken, gevolgen, risicogroepen en aanpak van eenzaamheid gaat. Eenzaamheid is de afgelopen jaren steeds meer in de belangstelling gekomen. Het wordt als een belangrijk sociaal vraagstuk gezien door zowel inwoners, professionals als beleidsmakers en de overheid. Er is dan ook steeds meer kennis beschikbaar over de oorzaken, risicogroepen en gevolgen van eenzaamheid.

Hoewel eenzaamheid herkend wordt als een belangrijk maatschappelijk vraagstuk, worstelen veel gemeenten en andere betrokkenen met de vraag hoe je eenzaamheid op een doordachte manier kunt aanpakken. Eenzaamheid bouwt zich op in de loop van de tijd. Het verminderen ervan kost tijd, energie en is in de eerste plaats maatwerk. We bespreken de definities, oorzaken, risicofactoren en gevolgen komen aan bod. We staan ook even stil bij de belangrijkste (beleids)ontwikkelingen en het belang van preventie van eenzaamheid.

Definitie van eenzaamheid

Eenzaamheid wordt gedefinieerd als ‘het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties. Het kan zijn dat het aantal contacten dat men heeft met andere mensen geringer is dan men wenst. Het kan ook zijn dat de kwaliteit van de gerealiseerde relaties achterblijft bij de wensen In deze definitie van eenzaamheid staan sociale relaties en de kwaliteit daarvan, centraal. Het is een gemis aan betekenisvolle contacten.

Er is onderscheid tussen emotionele eenzaamheid en sociale eenzaamheid.

  • Emotionele eenzaamheid ontstaat bij een sterk gemis aan iemand wie je je verhaal kwijt kunt, de afwezigheid van een emotioneel hechte band met een partner, familielid of een hartsvriend(in).
  • Sociale eenzaamheid is gekoppeld aan het gemis van betekenisvolle relaties met een bredere groep van mensen om je heen, zoals kennissen, collega’s, buurtgenoten, mensen met dezelfde belangstelling, mensen om samen een hobby mee uit te voeren.  

Bekijk het webinar 'Wat weten we over wat werkt bij eenzaamheid?'

Oorzaken van eenzaamheid

Eenzaamheid is een zogenaamd wicked problem. De oorzaken zijn divers. Maar globaal zijn ze in te delen in drie categorieën.

  1. Individuele oorzaken:  Zoals persoonlijke capaciteiten en eigenschappen. Een gebrek aan sociale vaardigheden, probleemoplossend vermogen, een negatief zelfbeeld of gezondheidsproblemen kunnen een belangrijke rol spelen bij het ontstaan van eenzaamheid.
  2. Oorzaken in veranderingen in het sociale netwerk: Deze veranderingen ontstaan vaak na ingrijpende gebeurtenissen, ook wel life-events genoemd. Voorbeelden daarvan zijn een echtscheiding, een ontslag, een overstap naar een nieuwe baan of opleiding, een verhuizing, of door het overlijden van dierbaren.
  3. Maatschappelijke oorzaken die betekenisvol contact maken belemmeren. Denk bijvoorbeeld aan negatieve beeldvorming over ouderen, mensen met psychische beperkingen en migranten.  

negatievespiraal-eenzaamheid

Negatieve spiraal

Bij langdurige eenzaamheidsgevoelens kan een zichzelf versterkende negatieve spiraal in werking worden gezet. Het pijnlijke gevoel van eenzaamheid is een zelfde soort pijnsignaal als honger. Dit negatieve gevoel motiveert mensen om aansluiting te zoeken met anderen. Echter, als het mensen niet lukt om hun sociale relaties te verbeteren en zij vereenzamen, ontwikkelen zij zich vaak op een negatieve manier waardoor zij in een neerwaartse spiraal terecht kunnen komen. Dit is een spiraal van zich terugtrekken, het stijgen van het stressniveau, het ontwikkelen van negatieve denkpatronen, het dalen van zelfwaardering en het zich vervolgens steeds verder terugtrekken.

Gevolgen en invloed op de gezondheid

Vereenzaming raakt aan de kern van het menselijk bestaan en gaat ten koste van het emotionele en fysieke welbevinden. Niet alleen het welbevinden vermindert, maar op termijn heeft eenzaamheid ook een negatieve invloed op de gezondheid. Eenzaamheid blijkt bij te dragen aan uiteenlopende psychische en fysieke klachten, zoals depressie, dementie, verslaving, beroertes, slaapproblemen en hart- en- vaatziekten.

Een chronisch gevoel van eenzaamheid is even ongezond als het roken van een pakje sigaretten per dag. Hoe zit dat? Onderzoeker Jan Willem van de Maat werd over dit onderwerp geïnterviewd door Plus Magazine.

Download het artikel

Wet- en regelgeving

Door de decentralisatie in 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor jeugdzorg, werk en inkomen en zorg aan langdurig zieken en ouderen. In deze decentralisatie van ondersteuning en zorg, gecombineerd met het scheiden van wonen en zorg, moeten kwetsbare mensen (langer) thuis wonen in hun wijk of dorp. Alleen bij zeer ernstige gezondheidsklachten kunnen mensen nog aanspraak maken op intramurale zorg. Waar in een intramurale setting, zoals een verzorgingshuis, sociaal contact en geborgenheid relatief gemakkelijk gerealiseerd konden worden, is hier extra aandacht voor nodig als mensen in kwetsbare posities (alleen) thuis wonen.

In de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning) staat het bevorderen van zelfredzaamheid en participatie centraal. Als mensen vereenzamen komen zelfredzaamheid en maatschappelijke participatie onder druk te staan. Als door vereenzaming psychosociale problemen ontstaan is het dan ook belangrijk dat signalen die daarop wijzen opgevangen worden en mensen zo vroeg mogelijk passende ondersteuning ontvangen.

Preventie van eenzaamheid

Bij het terugdringen van eenzaamheid is het belangrijk om niet alleen in te zetten op het verminderen van eenzaamheidsgevoelens, maar ook op het voorkomen van eenzaamheid. Met een aanpak gericht op het voorkomen van eenzaamheid valt volgens deskundigen meer winst is te behalen dan door een aanpak gericht op het verminderen van eenzaamheid. Het is van groot belang tijdig vereenzaming te signaleren, omdat de mogelijkheden om de situatie te verbeteren het grootst zijn als er in een vroeg stadium ondersteuning wordt geboden.

Drie niveaus zijn van belang bij een duurzame en preventieve aanpak van eenzaamheid:

  1. Inzet op beschermende factoren bij mensen zonder bekende risicofactoren of eenzaamheidsproblemen om te voorkomen dat zij risicofactoren ontwikkelen.
  2. Ondersteuning van mensen met risicofactoren voor het krijgen van eenzaamheidsproblemen om te voorkomen dat zij eenzaamheidsproblemen ontwikkelen.
  3. Inzet op het voorkomen van verergering van de problematiek bij mensen met eenzaamheidsproblemen.

Lees ook de publicatie 'Preventie van eenzaamheid'

Risicogroepen

Het vormgeven aan een preventieve aanpak begint bij het zicht krijgen op de belangrijkste risicogroepen in de gemeente. Hoe eerder je erbij bent, hoe meer je kunt betekenen. Risicogroepen zijn onder andere 75-plussers, jongeren tussen 15-24 jaar, gescheiden mensen, mensen met een beperking of psychiatrische achtergrond, mantelzorgers, dak- en thuislozen. Het vroegtijdig opsporen van deze groepen die een verhoogd risico hebben om te vereenzamen is belangrijk.

Daarna kan er een beeld worden gevormd over hoe het vereenzamingsproces verloopt bij deze risicogroepen. Preventieve activiteiten kunnen vervolgens daarop inspelen, waarbij ingezet kan worden op beschermende factoren. Daarbij zullen gemeenten moeten samenwerken met sociale professionals en vrijwilligers die dag in dag uit met risicogroepen werken, maar ook met inwoners.

Eenzaamheid signaleren

Mensen die vereenzamen, melden zich vaak niet zelf en hebben de neiging zich juist terug te trekken. Om te voorkomen dat problemen verergeren is het daarom van belang dat professionals en vrijwilligers voldoende zijn toegerust om eenzaamheid in een zo vroeg mogelijk stadium te signaleren en bespreekbaar te maken. Het signaleren en bespreekbaar maken van eenzaamheid is dan ook cruciaal voor een adequate aanpak.

signaleren-eenzaamheid

Het herkennen van eenzaamheid vraagt om kennis van de signalen van eenzaamheid. Er is een groot aantal lichamelijke, psychische, sociale en gedragsmatige signalen dat erop kan wijzen dat iemand zich eenzaam voelt. Het is belangrijk om voorzichtig te zijn met het trekken van conclusies en het is van belang om vermoedens te controleren. Een signaal op zich hoeft nog niet direct te betekenen dat de persoon in kwestie zich eenzaam voelt. Daarnaast duiden deze signalen niet altijd alleen op eenzaamheid. Ze kunnen ook een aanwijzing zijn voor andere problemen, zoals een depressie of beginnende dementie.

Bespreekbaar maken van eenzaamheid

Als signalen zijn opvangen is het van belang dat dit bespreekbaar gemaakt wordt. Hierbij wordt in kaart gebracht wat de aard en ernst is van het probleem. Het vraagt om een adequate analyse waarbij de situatie goed in beeld komt en inzicht ontstaat in de behoeften en mogelijkheden van een persoon. Het kan een lastige opgave zijn. Mensen willen niet als eenzaam bestempeld worden en komen er niet graag voor uit dat ze zich eenzaam voelen. Maar ook sociaal professionals kunnen schroom en/of weerstand ervaren om eenzaamheid bespreekbaar te maken.
Button In gesprekken met mensen kun je achterhalen wat er speelt. Maar daar moet je wel de tools voor hebben.

Leren hoe je dat gesprek aangaat?

Ga naar de tool Hoe maak je eenzaamheid bespreekbaar?

Wat werkt bij de aanpak van eenzaamheid?

Movisie heeft kennis verzameld over de werkzame factoren bij het voorkomen en verminderen van eenzaamheid. Dit zijn onder andere:

  • De actieve bijdrage van de doelgroep bij het ontwikkelen en uitvoeren van activiteiten.
  • Groepsinterventies met een educatief element gericht op het verbeteren van het sociale netwerk.
  • Verminderen negatieve gedachten.
  • Het gebruik van technologie bij eenzaamheidsinterventies Meer lezen over werkzame factoren in de aanpak van eenzaamheid?

Bekijk ook het wat werkt bij-dossier: ‘Wat werkt bij de aanpak van eenzaamheid’

Lokale aanpak

Veel gemeenten ontwikkelen momenteel een eigen aanpak van eenzaamheid. Dit gebeurt meestal met een lokaal netwerk waarin zowel organisaties uit zorg en welzijn betrokken zijn als ondernemers en inwoners. De kern van deze aanpak is vaak: hoe kunnen we wat we al doen rondom eenzaamheid verbeteren en meer in samenhang met elkaar oppakken?

Sommige gemeenten kiezen ervoor om extra aandacht te geven aan specifieke doelgroepen die eerder buiten beeld bleven, zoals alleenstaande ouders of oudere migranten. Andere gemeenten zetten in op deskundigheidsbevordering van professionals, vrijwilligers en inwoners, zodat zij vereenzaming tijdig kunnen signaleren en weten waar zij hun signalen kunnen neerleggen.

TIP | Vanuit het Actieprogramma Een tegen Eenzaamheid kunnen gemeenten kosteloos ondersteuning krijgen van een adviseur bij het opzetten en borgen van een doordachte lokale aanpak van eenzaamheid.

Aan de slag met een aanpak van eenzaamheid?
 

Bekijk de belangrijkste tools en publicaties

Literatuurlijst

  • Cacioppo, J. T., Cacioppo, S., & Boomsma, D. I. (2014). Evolutionary mechanisms for loneliness. Cognition & emotion, 28(1), 3–21.
  • De Jong Gierveld, J., Van Tilburg, T. van, & Dykstra, P. (2016). Loneliness and Social Isolation. In: A. Vangelisti & D. Perlman (Eds.), The Cambridge Handbook of Personal Relationships. Cambridge University Press.
  • Fokkema, T., & Tilburg, T.G. van (2007). Zin en onzin van eenzaamheidsinterventies bij ou
  • deren  [Loneliness interventions among older adults: Sense or nonsense?].  Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 38 , 185-203
  • Maat, J.W. van de & Heijningen, D. van & Zeevaart, M., Storms, O. (2018). Quickscan Coalitieakkoorden 2018 Eenzaamheid, Huiselijk Geweld & Kindermishandeling. Utrecht: Movisie.
  • Maat, J.W. van de, & Xanten, H. van (2013). Sleutels voor de lokale aanpak van eenzaamheid. Utrecht: Movisie en Coalitie Erbij.
  • Maat, J.W. van de, Zwet, R. van der (2016) Wat werkt bij de aanpak van eenzaamheid. Utrecht: Movi-sie
  • Machielse, A., & Jonkers, M. (2012). Als meedoen niet lukt. Signaleren, typeren en aanpakken van sociaal isolement in Utrecht, Amersfoort en Nieuwegein. Utrecht: LESI.
  • Tilburg, T. van, & Jong Gierveld, J. de (Eds.) (2007), Zicht op eenzaamheid. Achtergronden, oorzaken en aanpak. Assen: Van Gorcum.
  • Verweij, S. (2017).  Integraal werken: nog volop in ontwikkeling.
  • Victor, C., Mansfield, L., Kay, T., Daykin, N., Lane, J., Grigsby Duffy, L., & Meads, C. (2018). An overview of reviews: the effectiveness of interventions to address loneliness at all stages of the life-course. What Works Centre for Wellbeing.
  • Zwet, van der & Van de Maat (2018) Preventie van eenzaamheid. Bouwstenen voor beleid. Utrecht: Movisie