Uitkomsten ETHOS tellingen

Uit de twee tellingen komt een ander beeld naar voren dan het traditionele beeld van de alleenstaande man van middelbare leeftijd met psychische en/of verslavingsproblematiek op een bankje in het park. Dak- en thuisloosheid treft heel verschillende mensen. De grootste groep leeft niet op straat of in een opvang voor daklozen. De meeste dak- en thuisloze mensen verblijven bij vrienden of familie. Of op een camping, in een antikraakpand, een schuur of in een auto. 18 procent van de getelde dak- en thuislozen verblijft in een van deze zogenaamde niet-conventionele woonruimten.

Andere opvallende uitkomsten zijn:

• 30 procent van de volwassen getelde personen is vrouw
• Ruim 40 procent van de in totaal getelde dak- en thuisloze personen is kind (18 procent) of jongere (22 procent). Daarnaast hebben nog veel kinderen indirect met dak- of thuisloosheid te maken. Zij zijn dan niet zelf dak- of thuisloos, maar hebben wel een ouder die dak- of thuisloos is (meestal hun vader).
• 35 procent van de mensen die op straat verblijven is EU-burger met een niet-Nederlandse nationaliteit, de zogenaamde arbeidsmigranten.
• Ongeveer een kwart van de getelde volwassenen is langer dan twee jaar dak- en thuisloos.

Naast de ETHOS telling is er de eerder genoemde CBS Monitor Dakloosheid die sinds kort ook gebruik maakt van de ETHOS-light classificatie. Deze brengt categorieën 2 en 3, de dakloze mensen in opvang en tijdelijke woonvormen in beeld. Er bestaan wel plannen om het aantal categorieën uit te breiden, maar vooralsnog blijven andere vormen van dakloosheid bij deze monitor nog buiten beeld.

Buiten de boot

Wat opvalt aan de ETHOS telling is hoeveel verschillende groepen er onzichtbaar blijven. Grote groepen mensen die niet onder een bepaalde beperkte definitie vallen, maar wel degelijk dak- of thuisloos zijn. Zij blijven verstoken van hulp. Een paar voorbeelden:

• Economisch dak- en thuislozen raken vaak thuisloos door bepaalde life events, zoals scheiding, ontslag, remigratie, faillissement of ruzie met ouders. Door het tekort aan betaalbare wonen, hebben zij een woonprobleem. Omdat zij in de meeste gevallen daarnaast bijvoorbeeld geen bijkomende psychische of verslavingsproblemen hebben, worden zij als zelfredzaam gezien. Zij krijgen door het ontbreken van een zorgvraag geen toegang tot de maatschappelijke opvang en krijgen geen urgentie als woningzoekende. Bij scheiding heeft de partner zonder kinderen geen recht op gezinsopvang. Het tragische is dat deze zorgvraag na verloop van tijd bij velen van hen wel ontstaat. Doordat zij jarenlang in een situatie van onzekerheid verkeren, zonder perspectief en met vaak chronische stress, krijgen zij vanzelf met zwaardere problemen te maken.
• De arbeidsmigranten. Dakloze EU-burgers met een niet-Nederlandse nationaliteit verblijven zelden in de opvang, omdat zij daar meestal niet worden toegelaten. Gemeenten hanteren nu vaak nog de regel dat zij aantoonbaar vijf jaar in Nederland moet hebben gewoond en gewerkt, voordat zij recht hebben opvang. Net zo als de economisch daklozen blijven ze daardoor ook buiten beeld bij gemeenten en hulpinstanties.
• Starters. Het gebrek aan betaalbare woningen leidt naast dak- en thuisloosheid ook tot andere negatieve effecten, met name voor starters op de woningmarkt. De hoge woonlasten zorgen ook voor toenemende ongelijkheid binnen de huidige generaties jongeren. Daar waar vermogende ouders hun kinderen kunnen ondersteunen bij de start op de woningmarkt, geldt dit niet voor minder vermogende ouders. Deze jongeren ondervinden niet alleen financiële, maar ook sociale psychologische gevolgen. Het beïnvloedt hun toekomstperspectieven, belemmert hun academische en professionele prestaties, en heeft invloed op hun sociale leven en algehele welzijn. Het gedwongen langer bij de ouders blijven wonen belast familierelaties en belemmert de onafhankelijkheid, met als gevolg verhoogde stress en interpersoonlijke conflicten.

Samengevat: systeemwereld en leefwereld botsen op elkaar en bepaalde groepen inwoners zijn het kind van de rekening.

Oplossingen

De oplossing die voor de hand ligt, en die in de politiek ook altijd genoemd wordt, is grootschalige woningbouw, en dan met de nadruk op betaalbaarheid. Bouwen… bouwen… bouwen, zoals het regelmatig uit Den Haag klinkt. Maar deze oplossing kost tijd en loopt tegen nogal wat belemmeringen aan, zoals hoge grondprijzen, stikstofregels, financiering, bureaucratische belemmeringen. Uit recent onderzoek van de woonbond blijkt dat zes op de zeven gemeenten achterlopen op hun doelstellingen en de afgelopen jaren minder dan 30 procent sociale huurwoningen hebben gebouwd. Het in december afgesloten woonakkoord probeert de impasse te doorbreken met twintig beloftes. Maar volgens critici ontbreken extra financiering en harde afspraken, waardoor er weinig zal veranderen. Daarnaast hebben belangrijke partijen als pensioenfondsen en de woonbond zich niet bij het akkoord aangesloten.

Een (beperkt) overzicht van alternatieve oplossingen

Om het achterblijven van grootschalige woningbouw op te vangen, zijn er veel kleinschalige (lokale) alternatieve aanpakken ontwikkeld. Deze alternatieven komen echter onvoldoende van de grond of hebben maar een zeer beperkte impact. Allerlei (lokale) regelingen, wetten en verordeningen staan een grootschalige uitrol van creatieve ideeën vaak in de weg. Wederom is er sprake van een botsing tussen systeemwereld en leefwereld. Een aantal voorbeelden.

Dit overzicht is lang niet uitputtend, maar geeft wel een indicatie van waar (creatieve) alternatieven voor de woningmarkt tegenaan lopen. Wat als gemeenschappelijke noemer naar voren komt is dat door een veelvoud aan regels, verordeningen, (organisatie)belangen en vastzitten in bestaande (denk)systemen alternatieve huisvestingsoplossingen niet, te weinig of te laat gerealiseerd worden. De woningzoekende is daarvan de dupe.

Hoe nu verder?

Doorgaan op de ingeslagen weg is niet voldoende. Te weinig woningzoekenden profiteren nu van de bestaande oplossingsrichtingen. Teveel jongeren moeten het starten van een zelfstandig huishouden uitstellen. Teveel mensen die dak of thuisloos zijn blijven letterlijk in de kou staan, met alle negatieve gevolgen voor zowel henzelf als de samenleving als geheel. Doorgaan op deze ingeslagen weg zal alleen maar tot nog grotere problemen leiden. Het is een goed idee om te gaan omdenken: de leefwereld boven de systeemwereld zetten, een dak boven het hoofd als de hoogste prioriteit. Zodat niet zoals uit bovenstaande voorbeelden blijkt, andere afwegingen voorrang krijgen. Tenslotte bepaalt artikel 22, lid 2 van de Nederlandse Grondwet dat de overheid daarin een verantwoordelijkheid draagt. En is huisvesting ook relevant binnen artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Daarnaast wordt het recht op huisvesting genoemd in verschillende internationale verdragen, zoals het Europees Sociaal Handvest en het Internationaal Verdrag Economische, Sociale en Culturele Rechten. Deze verdragen zouden geen wassen neus moeten zijn.

Omdenken betekent in dit geval dat het recht op een dak boven je hoofd boven allerlei andere (lokale) wetten, regelingen en verordeningen gesteld gaat worden. Een dergelijke benadering zal wellicht effectiever blijken dan het stroperige proces om bestaande belemmeringen voor het bouwen van woningen op te heffen, waaraan Mona Keijzer in Binnenlands bestuur van 21 december 2024 refereert. Zeker als het bedoeld is als tijdelijke overbrugging totdat het grootschalig bouwen van betaalbare huisvesting wel gerealiseerd kan/gaat worden. Een dergelijke benadering kan ook heel goed aansluiten op de oplossingen die het Kansfonds exact een jaar geleden heeft ontwikkeld.

Het vergt politieke moed, dit omdenkidee. Maar gezien de urgentie kunnen de verantwoordelijke minister en de Tweede Kamer gaan nadenken over hoe ze dit omdenkidee in wetgeving kunnen vastleggen. En hoe ze samen met alle verantwoordelijke partijen het recht op wonen voorop kunnen zetten in het maken en uitvoeren van beleid.

Foto: Kansfonds