Movisie-onderzoekers Hanneke Felten en Jeroen Vlug deden onderzoek naar antisemitische en antimoslimracistische complottheorieën vanuit Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS). Daaruit kwamen onder andere effectieve manieren om complottheorieën te voorkomen en verminderen.

Samenzweringen en taboe

Jodenhaat wordt sinds jaar en dag gevoed door ideeën over Joodse almacht en samenzweringen. Een bekende antisemitische complottheorie is die van de zogenaamde ‘Protocollen van de wijzen van Sion’; een gefabriceerd antisemitisch document uit Rusland in 1903 waaruit zou blijken dat een elite van Joden systematische plannen zou maken voor werelddominantie. Een ander bekend complot dateert nog van veel langer geleden, het zogenaamde ‘bloedsprookje’ uit de middeleeuwen waarbij geloofd werd dat Joden christelijke kinderen ontvoeren, zodat zij het bloed kunnen gebruiken voor religieuze rituelen.

Ook antimoslimracisme

Naast antisemitisme, bevatten veel complottheorieën ook antimoslimracistische elementen en deze lopen niet zelden door elkaar heen. Sommige zijn zelfs geheel gewijd aan de theorie dat moslims en Joden de wereld willen overnemen. Hoe herken je als professional in het sociaal domein zulke complotten en hoe ga je ermee om? Hanneke Felten en Jeroen Vlug, beide experts aanpak discriminatie bij Movisie deden hier voor KIS onderzoek naar. Ze legden meer dan tweehonderd wetenschappelijke studies over complottheorieën naast elkaar en onderzochten wat werkt in de aanpak ervan. Op basis daarvan maakten ze een praktische handreiking met tien tips voor docenten om te voorkomen dat complottheorieën vat krijgen op jongeren. De tips zijn ook voor andere professionals in het sociaal domein goed te gebruiken.

Het is belangrijk dat jongeren complottheorieën leren herkennen voordat zij er zelf een aanhanger van zijn 

Herkennen en prebunken

Om jongeren weerbaar te maken tegen complottheorieën is het ten eerste belangrijk dat zij deze leren herkennen voordat zij er zelf een aanhanger van zijn. Oftewel: prebunking. Hierbij geef je uitleg over het bestaan van complottheorieën en desinformatie, en benoem je de onderliggende, misleidende mechanismen. Felten: ‘Het gaat erom dat je inzicht krijgt in hoe zo’n complottheorie in elkaar steekt, hoe het aantrekkelijk wordt gemaakt om erin te geloven zodat je zelf niet in die val trapt.’ Zo is een complot te herkennen aan vier elementen die er vaak in voorkomen: een aantal spelers die samenspannen, een geheime overeenkomst, een verborgen doel en een illegale en kwaadwillende agenda. Daarnaast is complotdenken te herkennen aan het denken in patronen. Vlug: ‘Er wordt gedacht dat ‘alles met alles’ te maken heeft of ‘niet toevallig’ is.’

Bewezen effectieve aanpak

Als complottheorieën als zodanig herkend zijn, zijn er verschillende bewezen effectieve manieren om ze aan te pakken. In hun onderzoek zetten Felten en Vlug de verschillende bewezen aanpakken op een rij en geven ze aan onder welke voorwaarden deze effectief zijn. In de handreiking staan praktische tips hoe je dit kunt toepassen.

Tips 

• Het helpt om analytisch denken en gevoelens van controle bij jongeren te stimuleren
• Het is belangrijk om een duidelijke sociale norm te stellen 
• Als professional moet je een balans zien te vinden tussen een open, uitnodigende én begrenzende houding.

Hoe je dat precies doet, lees je in de KIS-handreiking ‘Tien tips voor (gast)docenten van jongeren om antisemitische en antimoslimracistische complottheorieën te voorkomen en verminderen’. Of lees meer over de achtergronden en bewezen effectieve aanpakken in het KIS-onderzoek ‘Antisemitische en antimoslimracistische complottheorieën herkennen en verminderen’.

In de e-learning 'Hoe ondersteun je Joodse cliënten' krijg je een breder beeld van de tweede naoorlogse generatie Joden met hun kracht en kwetsbaarheid. Je krijgt praktische handvatten om sensitief en effectief met hun specifieke achtergrond om te gaan.