Het kabinet-Schoof wil met een nieuwe set asielmaatregelen de asielinstroom verlagen en het asielsysteem verbeteren. Daarbij is er veel aandacht voor maatregelen rond huisvesting. Zo schaft het kabinet de Spreidingswet af. Dit terwijl de Spreidingswet effectief blijkt met meer opvangplaatsen en een gelijkere verdeling over Nederland: bijna driekwart van de benodigde opvangplaatsen is inmiddels gerealiseerd.

Het afschaffen van de wet zal leiden tot meer problemen rond de opvang. Als alternatief wil het kabinet op een aantal plaatsen in Nederland grootschalige, sobere doorstroomlocaties opzetten. Echter, deze voorgestelde grootschalige, sobere opvanglocaties zullen volgens de wetenschap, professionals en ervaringsdeskundigen niet bijdragen aan dat draagvlak. Juist voor dit type opvang is het minste draagvlak bij omwonenden, zo bleek uit recent onderzoek van Movisie en uit eerder onderzoek van I&O Research. Daarbij belemmert dit soort opvang de vroege integratie van mensen en schaadt het de rechten, gezondheid en ontwikkeling van kinderen, zoals dat ook voorkomt bij huidige grootschalige noodopvanglocaties. Wat wél blijkt te werken, is kleinschalige opvang. Daar kunnen nieuwkomers betere begeleiding krijgen, waardoor zij beter kunnen aansluiten bij de samenleving. Dat zorgt weer voor meer acceptatie en breder draagvlak.

Het afschaffen van de taakstelling van gemeenten om mensen met een verblijfsvergunning (statushouders) te huisvesten is een vergelijkbare maatregel die averechts zal werken. Het zal ervoor zorgen dat statushouders veel langer in de asielopvang zullen moeten verblijven en er dus nog meer opvangplekken nodig zijn. Om dat te ondervangen stelt het kabinet sobere doorstroomlocaties voor. Dat zijn locaties waar statushouders verblijven terwijl zij wachten op een woning. Dat lijkt een goed idee, maar het is te verwachten dat dezelfde problemen ontstaan als bij reguliere asielopvang. Als statushouders geen voorrang meer krijgen op een sociale huurwoning, een andere maatregel van het kabinet, zullen zij vaak jarenlang op deze locaties moeten verblijven. Daar komt nog eens bij dat zij dan ook niet in aanmerking komen voor gezinshereniging: het kabinet stelt het hebben van een baan en een eigen huis als voorwaarde voor gezinshereniging. Voor goede integratie is het van groot belang dat mensen mee kunnen doen in de samenleving en een bestaan kunnen opbouwen. Voor de opvang van asielzoekers én statushouders geldt daarom dat kleinschalige, menswaardige huisvesting, waar zij langere tijd kunnen verblijven, cruciaal is.

Buiten beeld

Uit onderzoek blijkt dat goede begeleiding meer voordelen biedt. Het kan voorkomen dat mensen in de illegaliteit verdwijnen. Een groot deel van de mensen zonder geldige verblijfsvergunning vinden samen met goede begeleiders een (semi-)structurele oplossing. Mensen blijven zo in beeld en de opvang draagt bij aan betere openbare orde en veiligheid. Het vaker en eerder gevangennemen van mensen zonder geldige verblijfsvergunning, zal dit effect niet sorteren. Veel mensen zonder geldige verblijfsvergunning kunnen namelijk niet terugkeren naar het land van herkomst. De dreiging van gevangenschap zal er dus niet voor zorgen dat zij weer teruggaan, maar dat zij gaan rondzwerven en buiten beeld raken. Dit draagt niet bij aan de (ervaren) veiligheid van deze mensen noch in de samenleving.

'Voor succesvolle integratie is het belangrijk dat mensen kunnen meedoen in de samenleving. Dat vraagt ten eerste een samenleving die daarvoor ontvankelijk is.'

Wat werkt bij integratie en participatie?

Het kabinet wil dat vluchtelingen sneller integreren nadat zij een status hebben gekregen. Zij moeten sneller aan het werk en minder afhankelijk van de bijstand zijn. Het kabinet zet daarvoor extra in op inburgering. Voor succesvolle integratie is het belangrijk dat mensen kunnen en mogen meedoen in de samenleving. Dat vraagt ten eerste een samenleving die daarvoor ontvankelijk is. Een samenleving die iedereen gelijkwaardige kansen biedt, ook op werk. Het is een goede zaak dat het kabinet daarom wil blijven inzetten op het aanpakken van discriminatie op de arbeidsmarkt en daarbuiten. Want dat is broodnodig zo blijkt uit verschillende onderzoeken.

Voor succesvolle integratie is het daarnaast nodig dat mensen zelf weerbaar zijn. Daar wil het kabinet mensen in ondersteunen. Mensen die weerbaar zijn, kunnen beter omgaan met tegenslag, weer terugveren en kansen grijpen. Ook hierbij zijn de kleinschalige, lokaal ingebedde opvanglocaties cruciaal. Vanuit deze locaties kunnen mensen deel zijn van een gemeenschap en kunnen ze netwerken opbouwen. Onderzoek laat zien dat dit belangrijke werkzame elementen zijn voor het versterken van weerbaarheid. Lang moeten wachten op een status in grote, onpersoonlijke asielopvanglocaties of de eerdergenoemde doorstroomlocaties voor statushouders zet mensen juist buiten de samenleving en maakt mensen kwetsbaar. Vatbaar voor stress, en kwetsbaar voor ondermijnende invloeden uit het criminele circuit. Daarbij blijkt uit recent onderzoek dat de manier waarop het kabinet asielopvang en de huisvesting van statushouders wil reorganiseren, ervoor zal zorgen dat zij minder goed de Nederlandse taal kunnen leren. Dit geeft hen minder kans op het vinden van een baan. Ze zullen langer in de opvang moeten verblijven vaker moeten verhuizen, bijvoorbeeld naar ‘doorstroomlocaties’. Dit draagt niet bij aan de inburgering of het leren van een taal. 

'Het is belangrijk dat politici en bestuurders zich óók bewust zijn van de kansen die nieuwkomers bieden aan de lokale samenleving.'

Minder polarisatie voor een weerbare samenleving: wat werkt?

Naast persoonlijke weerbaarheid wil het kabinet investeren in maatschappelijke weerbaarheid. Daarvoor moet Nederland volgens het kabinet vrijheden bewaken en kiezen voor saamhorigheid in plaats van polarisatie. Ook moeten we ‘staan voor onze democratische rechtsstaat’. Het kiezen voor saamhorigheid blijkt voor het kabinet in de praktijk echter een lastige opgave. Het maatschappelijke en politiek debat over asiel is gepolariseerd geraakt. De focus ligt vaak eenzijdig op de problemen en zorgen die mensen hebben over nieuwkomers. Dat neemt niet weg dat het nodig is om deze problemen en zorgen te erkennen en te benoemen, blijkt uit onderzoek naar wat werkt bij het informeren en betrekken van inwoners bij asielopvang. Oprecht luisteren en samen zoeken naar oplossingen draagt bij aan onderling vertrouwen. Daarbij is het van belang dat politici en bestuurders zich óók bewust zijn van de kansen die nieuwkomers bieden aan de lokale samenleving. Vluchtelingen hebben grote ontberingen doorstaan om naar Nederland te kunnen vluchten. Ze zijn vaak gemotiveerd om hun toekomst in ons land op te bouwen en bij te dragen aan de samenleving. Ze zijn een aanvulling voor het tekort aan arbeidskrachten in onze economie. Daarvoor brengen zij vanuit het land van herkomst vaak waardevolle kennis en ervaring mee.

Sociale norm

Het is belangrijk dat politici en bestuurders positieve sociale normen uitdragen als het gaat om de komst van vluchtelingen. Door bijvoorbeeld uit te dragen dat elk mens recht heeft op veiligheid en een menswaardig bestaan en dat het onze plicht is om mensen een plek te bieden als oorlog of onderdrukking hen in gevaar brengt. Gemeenten geven in recent onderzoek van Movisie aan dat zij van de Rijksoverheid verwachten dat ook zij deze norm uitdragen. De huidige communicatie over de asielmaatregelen bewerkstelligt echter het tegengestelde. Met de toon van de berichtgeving, misinformatie over nareizigers en het aanwijzen van vluchtelingen als ‘zondebok’ voor grote maatschappelijke problemen zoals de woningnood, draagt het kabinet uit dat vluchtelingen niet willen meedoen en lastig zijn. 

'Als het kabinet minder polarisatie wil, is het nodig om vooroordelen juist tegen te gaan en in te zetten op positief contact.'

Normen en waarden

Ten onrechte wordt vaak in generaliserende bewoordingen gesteld dat vluchtelingen de Nederlandse normen en waarden niet zouden accepteren en dat zij de oorzaak zijn van de krapte op de woningmarkt. Het is eerste is discutabel. Veel mensen ontvluchten hun land omdat daar mensenrechten worden geschonden. Juist daarom kiezen zij voor Nederland waar die rechten worden beschermd in de grondwet. Het tweede kan niet door feiten en cijfers worden onderbouwd, zo toonde ook Vluchtelingenwerk Nederland eerder al aan. Deze framing werkt de integratie tegen en verkleint het draagvlak voor nieuwkomers. Eerder werkt het polarisatie en discriminatie in de hand. Dit kan verstrekkende gevolgen hebben. Uit verschillende wetenschappelijke onderzoeken blijkt dat veel zorgen en angst die mensen hebben over de komst van vluchtelingen gebaseerd zijn op zulke vooroordelen. Het kabinet versterkt deze vooroordelen en veroorzaakt ze in sommige gevallen zelfs. Als het kabinet minder polarisatie wil, is het nodig om vooroordelen juist tegen te gaan en in te zetten op positief contact. Lichte, spontane en herhaalde vormen van ontmoeting in de buurt kunnen al effectief zijn, zo blijkt uit onderzoek van KIS. Maar ook dit wordt lastig vanuit grote, anonieme opvanglocaties die buiten lokale gemeenschappen zijn geplaatst.

Wat werkt voor zelfbeschikking?

Naast veiligheid is zelfbeschikking een belangrijk speerpunt van het regeerprogramma van het kabinet-Schoof. Het pleit nadrukkelijk voor de vrijheid van ieder mens om eigen keuzes te maken. Daarom zet het extra in op de aanpak van schadelijke praktijken zoals huwelijksdwang. De voorgestelde grote opvanglocaties werken echter zelfbeschikking tegen. Het zijn juist de kleinschalige opvanglocaties die meisjes en vrouwen de rust en veiligheid bieden waarin zij zelfstandig levenskeuzes kunnen maken over partnerkeuze, seksualiteit en het krijgen van kinderen. 

'Langdurige opvang in grote opvanglocaties verhoogt stress waarmee ook het risico op huiselijk geweld en partnergeweld toeneemt.'

Het inkorten van de periode waarvoor mensen een verblijfsvergunning kunnen krijgen, maakt het jonge mensen onmogelijk om belangrijke levenskeuzes te maken zoals het aangaan van een huwelijk of het krijgen van een kind. Onder deze druk komt het voor dat mensen ervoor kiezen om te snel zwanger te worden of in een huwelijk te stappen omdat ze denken meer kans op een verblijfsvergunning te maken. Ook de kans op gedwongen huwelijken neemt hierdoor juist toe. Meisjes en (vooral alleenstaande) vrouwen lopen meer risico op seksueel geweld en andere vormen van intimidatie. Dit geldt ook voor de lhbtiqa+ doelgroep. Dit komt onder andere doordat er minder toezicht is, bijvoorbeeld als zij 's nachts naar centrale toiletten en douches lopen. De sociale controle is minder goed en uit onderzoek blijkt dat mensenhandelaren hier misbruik van maken. Langdurige opvang in zulke locaties verhoogt stress waarmee ook het risico op huiselijk geweld en partnergeweld toeneemt.

Een sterke democratische rechtsstaat?

Het kabinet-Schoof wil staan voor een sterke democratische rechtsstaat. Voor een sterke rechtsstaat zijn mensenrechten en democratische kernwaarden het fundament. Juist deze mensenrechten en democratische kernwaarden komen door de maatregelen in het geding. De staat draagt namelijk niet alleen voor haar eigen inwoners verantwoordelijkheid, maar voor iedereen die zich op haar grondgebied bevindt. Die verantwoordelijkheid spreekt niet uit de voorgestelde maatregelen die bovendien niet de beoogde effecten zullen hebben. Uit onderbouwde kennis uit wetenschap en praktijk blijkt namelijk: zo werkt het niet.