Het opkomen voor de belangen van mensen die zorg en ondersteuning ontvangen. Het bundelen van die ervaringen en deze doorgeven aan beleidsmakers bij gemeenten en zorg- en welzijnsorganisaties. Het verhaal van cliënten vertellen, vanuit hun eigen beleving en ervaring. Dat zijn de waarden van collectieve belangenbehartiging. Deze belangenbehartiging staat echter onder druk. Belangenbehartigers hebben op veel plekken alleen nog via de Wmo-raad contact met de gemeente. Wmo-raden zelf worstelen met hun relatie tot belangenbehartiging. Nieuwe vormen lijken nodig om de stem van de cliënt te laten doorklinken in het beleid en de uitvoering van de Nieuwe Wmo.

Collectieve en individuele belangenbehartiging

Door collectieve lokale belangenbehartiging (denk aan gehandicaptenplatforms of platforms ggz) komen ervaringen met zorg en ondersteuning van cliëntgroepen in beeld. Deze worden vervolgens ingebracht bij gemeenten en aanbieders. Vaak zijn dit geen droge signalen, maar verhalen geïllustreerd met persoonlijke belevingen van verschillende mensen, die samen één verhaal vormen.

Deze ervaringskennis levert daarmee belangrijke informatie en terugkoppeling op over de uitwerking van beleid in de praktijk. De kunst van belangenbehartiging is om deze verhalen zo te vertalen dat het daadwerkelijk input vormt voor de verbetering van beleid en uitvoering (zie Taken en kwaliteiten van belangenbehartigers; competentieprofiel voor collectieve belangenbehartigers, Movisie, 2011). Naast de collectieve belangenbehartiging zijn er ook individuele vormen om de belangen van de cliënt lokaal te borgen in bijvoorbeeld het contact met de gemeente. Een cliëntondersteuner kan de burger bijvoorbeeld ondersteunen in de voorbereiding of bij het voeren van het keukentafelgesprek.

'De kunst van belangenbehartiging is om deze verhalen zo te vertalen dat het daadwerkelijk input vormt voor de verbetering van beleid en uitvoering'

Belangenbehartiging: landelijk en lokaal

Belangenbehartiging kent veel verschijningsvormen, vaak gekoppeld aan een specifieke doelgroep. Zo zijn er op lokaal niveau ouderenbonden, gehandicaptenraden, ggz-platforms. Maar ook bijvoorbeeld ouders van kinderen met gedragsstoornissen zijn op sommige plekken lokaal vertegenwoordigd. Daarnaast kennen we landelijk en lokaal georganiseerde, aandoeningsgerichte patiënten- en cliëntenorganisaties.

Middelen nemen af

De landelijke patiënten- en cliëntenorganisaties staan nu voor de uitdaging een omslag naar de lokale situatie te maken, nu de taken die hun doelgroepen aangaan van het Rijk naar gemeenten worden overgeheveld. Dit vraagt een verandering in het denken en werken van deze organisaties en vraagt extra inspanningen van de lokale belangenbehartigers. Tegelijkertijd zien we de beschikbare middelen voor het behartigen van de belangen van kwetsbare burgers afnemen. Gevolg hiervan is dat lokale collectieve belangenbehartiging in kracht afneemt of soms zelfs lijkt te verdwijnen.

Directe stem burger steeds meer naar achtergrond

Als we terugkijken is deze ontwikkeling al met de komst van de Wmo in gang gezet. Er werden Wmo-raden opgericht die in hun adviezen geacht worden de stem van kwetsbare groepen te vertolken. Wmo-raden zien zichzelf echter meer als adviesorgaan dan als belangenbehartiger. De verbinding van de Wmo-raad met haar achterban is al jarenlang een aandachtspunt, waardoor collectieve belangenbehartiging dreigt onder te sneeuwen. Dit wordt momenteel versterkt met de ontwikkeling naar bredere participatieraden, waarin de Wmo-raad, Wwb-raad en soms ook een Wsw-raad of een jeugdraad opgaan. Hierdoor lijkt de directe stem van de burger/cliënt steeds meer naar de achtergrond te verdwijnen.

'De verbinding van de Wmo-raad met haar achterban is al jarenlang een aandachtspunt, waardoor collectieve belangenbehartiging dreigt onder te sneeuwen'

Hoe representatief is georganiseerde belangenbehartiging?

Aan de andere kant, daar waar nog wel georganiseerde lokale belangenbehartiging is, zien we dat beleidsmakers zich de vraag stellen hoe representatief die belangenbehartiging is. Het lukt belangenorganisaties maar mondjesmaat om de jongere generatie of bijvoorbeeld allochtonen aan zich te binden. Daarnaast zien we dat het belangenbehartigers soms moeite kost om zich op een constructieve en positief-kritische manier op te stellen richting gemeenten of aanbieders. Vaak komt dit omdat hun ervaring vanuit het verleden leert dat hun input niet serieus wordt meegenomen in het beleid. Wanneer de relatie tussen belangenbehartigers en de gemeente op gespannen voet komt te staan, kan dit ertoe leiden dat de stem van de cliënt niet voldoende wordt gehoord.

Wmo-raden en belangenbehartiging

Doordat de taken en verantwoordelijkheden van gemeenten door de decentralisaties sterk toenemen terwijl het budget afneemt, wordt de stem van de cliënt/burger nog belangrijker. De kans bestaat dat verschillende belangengroepen min of meer met elkaar in strijd gaan over de verdeling van de middelen ten gunste van hun eigen doelgroep. Een Wmo- of participatieraad moet op zoek naar de optimale verdeling voor iedereen en dus de belangen wegen en daarna meenemen in haar adviserende taak.

Geen concurrentie, maar samenwerking

Daarnaast is het belangrijk dat belangenbehartigers zich niet laten verleiden tot concurrentie, maar samenwerken om op verschillende plekken de stem van de cliënten te vertolken. Niet alleen richting de gemeente, maar ook richting aanbieders kunnen ze laten weten wat ze belangrijk vinden of wat volgens hen beter kan. Tevens hebben ze de mogelijkheid om agenderend de pers op te zoeken en zo signalen uit de doelgroep te laten doorklinken. Ook kunnen ze met hun informatie gemeenteraadsleden voorzien van input bij maatschappelijke debatten. Tenslotte ligt daar de uiteindelijke afweging en besluitvorming. Adviseren en belangen behartigen zijn twee verschillende zaken, die beiden nodig zijn om beleid en dienstverlening te verbeteren.

'Echte invloed zit niet in het beïnvloeden van beleid, maar in het krachtiger maken van cliënten in hun eigen situatie’ (Albert Jan Kruiter op congres Cliënt- en burgerparticipatie in de Wmo 2015)

Nieuwe rollen voor lokale belangenbehartigers

WWB-raden maken zich al lange tijd hard voor de belangen van mensen met een uitkering. Door in gesprek te gaan met de gemeente, Sociale Dienst en hierbij signalen van de achterban in te brengen. De WWB-raadsleden zijn vaak zelf ook afkomstig uit de doelgroep of hebben een sterke band met hun achterban. Daarnaast bieden ze ook concrete hulp, bijvoorbeeld bij het aanvragen van tegemoetkomingen, bemiddelen naar voedselbanken of mensen de weg wijzen in het sociale domein. Het directe contact met de doelgroep geeft hen veel informatie over hoe beleid uitpakt in de praktijk. Dit aspect van concrete hulp kan mogelijk ook vernieuwing brengen in belangenbehartiging op andere terreinen.

In het zelfregiecentrum in Nijmegen wordt onderlinge steun, training en activering gecombineerd met collectieve belangenbehartiging. Het centrum richt zich op mensen met een lichamelijke, verstandelijke of psychische beperking en is een samenwerkingsverband tussen belangenorganisaties uit deze doelgroepen. Ook op andere plekken in het land zijn zelfregiecentra actief, bijvoorbeeld in Venlo, Roermond en Weert.

Tips voor Wmo-raden en belangenbehartigers

• Ga als Wmo-raad en belangenbehartigers in gesprek over hoe je elkaar kunt aanvullen, elkaar van informatie kunt voorzien en kunt samenwerken. De verwachte ratificatie van het VN-verdrag voor de rechten van mensen met een beperking in 2015 en de invulling hiervan op lokaal niveau (zoals ook in het Wmo-wetsvoorstel staat) kan een mooie aanleiding zijn om dit gesprek te voeren.
• Houd bij de veranderingen in cliënten- en burgerparticipatie de waarde van belangenbehartiging en ervaringskennis in het oog en zoek naar mogelijkheden om deze te borgen. Zeker daar waar bredere participatieraden gevormd worden en het contact met de achterban en de signaleringsfunctie een aandachtspunt is. Samenwerking tussen belangenorganisaties is daarbij een sleutel.

Meer lezen (Niet alle delen zijn meer beschikbaar):

• Deel 6: De veranderende houding tussen overheid en burgers
• Deel 5: De dialoog met burgers/cliënten versterken
• Deel 2: De huidige inrichting van cliënten- en burgerparticipatie
• Deel 1: De toekomst van cliëntenparticipatie

Deze artikelenserie is samengesteld door Marjoke Verschelling, Karin Sok, Anne Lucassen en Renee Gunst (Movisie) in samenwerking met Henk Beltman en Nienke van der Veen (Aandacht voor iedereen).