De vroegsignalering van schulden begon in Amsterdam spontaan en activistisch. Marc Räkers werkte begin jaren ‘90 in de nachtopvang voor dak- en thuislozen. ‘Ik dacht: ik kan die mensen ‘s avonds wel opvangen en ‘s ochtends weer uitzwaaien, maar beter is: voorkomen dat ze dakloos worden.’Na een tip van een bevriende deurwaarder, belde hij een keer aan bij een gezin. Het was de dag voordat hun huis vanwege huurschulden zou worden ontruimd. De bewoners bleken voldoende inkomen te hebben om de schuld in een jaar te kunnen inlopen. Na stevig aandringen ging de verhuurder akkoord: het gezin kon blijven, op voorwaarde dat de hulpverleners het inkomen zouden beheren.

Stedelijk project Amsterdam

Ze kennen de weg naar hulp niet. Of ze schamen zich

De gemeente nam deze ‘outreachende’ benadering later over van Räkers en zijn collega’s van HvO Querido en Leger des Heils. Enkele ‘Madi’s’ (organisaties voor maatschappelijke dienstverlening) experimenteerden eerst samen met corporaties, voordat in 2009 een stedelijk project van start ging onder de noemer Vroeg Eropaf. Van een laatste redmiddel om huisuitzetting te voorkomen, was het geëvolueerd tot meer.

‘Niet wachten tot mensen zich melden bij de schuldhulpverlening, maar aankloppen,’ vat Jan Siebols samen. Hij gaf zevenenhalf jaar lang leiding gaf aan het project. ‘Veel mensen zijn te optimistisch over hun schuldenlast. Ze kennen de weg naar hulp niet. Of ze schamen zich. Een schuld van vijfduizend euro kan in een paar jaar oplopen tot een halve ton.’

Na twee maanden eropaf

Vroeg Eropaf beoogt in gesprek te raken met mensen met beginnende schulden, om te voorkomen dat die verergeren. Onder leiding van Siebols werd een aanpak ontwikkeld gebaseerd op informatie van corporaties, energieleveranciers en zorgverzekeraars. ‘Het gaat om betalingen die mensen zo lang mogelijk volhouden.’ zegt Siebols. ‘Als iemand deze rekeningen twee maanden niet kan betalen, is dat een indicatie voor serieuze problemen.’

Na een eerste maand achterstand moet de betrokken schuldeiser – corporatie, energieleverancier, zorgverzekeraar –  zelf contact opnemen met de debiteur. Als de achterstand daarna toch oploopt, maakt de schuldeiser daarvan melding bij een digitaal meldpunt. De melding komt automatisch binnen bij de Madi in het betreffende stadsdeel. Binnen veertien dagen bezoeken Madi-medewerkers het adres. Binnen 28 dagen maken zij een eerste analyse – vaak speelt er meer dan betalingsachterstand. Idealiter maken ze gedetailleerde afspraken met de betrokken persoon. Ze melden het resultaat weer bij het centrale meldpunt.

Jan Siebols

Maatschappelijk effect

Onderzoeksbureau Panteia zette de effecten van deze vroegsignalering in 2014 op een rijtje. Met als duidelijkst aanwijsbare effect een flinke afname van het aantal huisuitzettingen. Volgens de meest recente cijfers verminderde het aantal ontruimingen in Amsterdam van ruim 1.000 in 2009 naar nog geen 600 in 2015, een afname van meer dan 40%. Terwijl het aantal huisuitzettingen in de rest van Nederland ongeveer gelijk bleef.

Panteia maakte ook een rekensom waarin de kosten van Vroeg Eropaf (projectorganisatie, registratiesysteem, manuren bij corporatie etc.) werden afgezet tegen de baten: het voorkomen van dakloosheid en bijbehorende kosten, het voorkomen van ergere schulden en de daarmee gepaard gaande (schuld)hulpverlening, plus een verminderd beroep op sociale zekerheid. De conclusie: elke geïnvesteerde euro leverde de gemeente Amsterdam €2,22 op, en de maatschappij als geheel zelfs €2,46.

Het ging overigens alleen om ‘directe’ baten. Lastig meetbare effecten als meer zelfregie en toegenomen zelfvertrouwen werden niet meegenomen.

Privacy

Niet voor niks kreeg Jan Siebols veel geïnteresseerde collega’s uit andere gemeenten op bezoek. ‘Dat willen wij ook,’ klonk het steeds. Maar toen hij in mei 2016 met pensioen ging, was Amsterdam nog altijd de enige gemeente waarin een vroegsignalering van schulden bestond.

De partijen moeten zich beperken tot uitwisseling van basale informatie

Voornaamste oorzaak: angst voor privacyschending. Corporaties, energieleveranciers of zorgverzekeraars informeren gemeenten over cliënten met betalingsachterstand. Ambtenaren informeren de schuldeiser later over hun analyse. Privacydeskundigen hebben zich er meer dan eens over uitgesproken. Het mag, onder duidelijke voorwaarden. Simpel gezegd, de partijen moeten zich beperken tot uitwisseling van basale informatie: melden dat er een achterstand is en dat er iets aan gedaan wordt, zonder in details te treden over het wat en hoe.

Navolging

Maar de rest van het land moet daar nog wel van overtuigd worden. Na zijn pensioen richtte Siebols daarom een maatschap op, samen met Fred Schippers, een voormalig ambtenaar van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De voorbije tweeënhalf jaar trokken de mannen door heel Nederland om de interventie van vroegsignalering van schulden te verspreiden.

Inmiddels lopen er vijftig (pilot-)projecten verspreid over zo’n honderd gemeenten. ‘Daarnaast zit er nog van alles in de pijplijn,’ zegt Siebols. ‘Van oriënterende gesprekken tot vergevorderde plannen om Vroeg Eropaf  in te voeren.’ SZW-staatssecretaris Tamara van Ark kondigde in mei aan dat vroegsignalering van schulden als ‘mag-bepaling’ wordt opgenomen in de Wet Gemeentelijke Schuldhulpverlening (WGS), wat de angst voor privacyschending definitief moet wegnemen.

Marc Räkers

Effect zichtbaar na enkele jaren

Almere was de eerste gemeente die de Vroeg Eropaf-benadering van Amsterdam overnam. Utrecht, Nijmegen en Arnhem volgden kort daarna. ‘De schulden worden significant sneller afgelost wanneer cliënten een traject van Vroeg Eropaf doorlopen dan wanneer zij dat niet doen,’ luidde een voorlopige conclusie van de gemeente Arnhem in maart 2018, ruim een jaar nadat de pilot daar was begonnen.

Toch is het nog te vroeg voor een goede beoordeling van de effecten in andere gemeenten dan Amsterdam. Alleen het Panteia-onderzoek, vijf jaar na de stedelijke invoering van Vroeg Eropaf in de hoofdstad, geeft een betrouwbaar beeld. ‘Het duurt even voordat de organisatie op orde is en alle partijen op elkaar zijn ingespeeld,’ zegt Siebols. ‘Pas daarna kun je zien wat het oplevert.’

Op de stoep

Maatschappelijk werkers moeten aan de keukentafel terecht zien te komen

Siebols en Schippers hebben inmiddels veel ervaring met de introductie van Vroeg Eropaf in gemeenten. Maar ze hebben geen op papier uitgewerkte interventie die ze ter plaatse overdragen. ‘Wij steken onze energie vooral in voorlichting, het samenbrengen van partners, het optuigen van de informatie-uitwisseling. We nemen de partijen zoveel mogelijk bij de hand en rollen gezamenlijk de interventie uit.’

Het is uiteindelijk aan de maatschappelijk werkers om een melding van betalingsachterstand om te zetten in een gesprek. Zij moeten aan de keukentafel terecht zien te komen, om inzicht te krijgen in de inkomsten en uitgaven en afspraken te maken over betalingen. Geen gemakkelijke opgave. ‘Het vergt flexibiliteit: ook eens ‘s avonds langs gaan of in het weekend als men niet thuis is,’ zegt Siebols. ‘En je staat letterlijk bij iemand op de stoep. Onaangekondigd. Om te praten over een gevoelig onderwerp, waarbij buren soms kunnen meeluisteren. Dat vraagt ervaring en een goede beheersing van gesprekstechnieken.’

Geharnast

De ervaring leert dat het bij 70% van de mensen lukt, een probleemanalyse te maken van de financiële situatie. ‘De overige 30% is nooit thuis of zo geharnast dat je onmogelijk binnenkomt.’

In Amsterdam bleken de financiële problemen in 40% van de gevallen op te lossen door extra huurtoeslag, zorgtoeslag of andere toeslagen aan te vragen.

Bewezen voordelen

‘Deze aanpak heeft zoveel bewezen voordelen.’ zegt Siebols. ‘Niet alleen voor de huishoudens. Voor gemeenten zorgt vroegsignalering voor minder druk op de schuldhulpverlening. En de schuldeisers hebben minder last van wanbetaling, minder conflicten en ze behouden meer klanten.’

Een bredere invoering kan veel dak- en thuisloosheid voorkomen, plus alle daarmee gepaard gaande ellende, vult Räkers aan. ‘Dakloosheid gooit levens totaal overhoop. Familiebanden en vriendschappen raken verbroken. Kinderen moeten van school. Het is een traumatische ervaring, die jaren van herstel kost. Vanuit een thuissituatie kun je problemen veel beter oplossen.’

Tekst: Marcel van Engelen. Foto's: MacSiers Fotografie.