Marc Rijnveld (Public Mediation) legt uit wat publieke mediation inhoudt: ‘Mediation is letterlijk procesbegeleiding, het gaat vaak om conflictoplossing in de familiesfeer of in organisaties. Publieke mediation daarentegen gaat over vraagstukken in het publieke domein waar veel partijen bij betrokken zijn. Het speelt zich af in de openbaarheid, en partijen zijn op zoek naar oplossingen. Publieke mediators kunnen een impasse doorbreken, escalatie voorkomen of de-escaleren. Bijvoorbeeld bij de bouw van windparken. We stellen dan klankbordgroepen samen en gaan in gesprek met omwonenden. Mediation helpt dus in conflictsituaties.’   

Welke competenties heb je nodig als publieke mediator?

Rijnveld: ‘Als publieke mediator moet je conflictsituaties kunnen duiden, en hier methodieken op in kunnen zetten. Je moet mediation-technieken bezitten, maar ook facilitatie-skills, analytische skills, en besef over hoe conflictsituaties in elkaar steken.’ Volgens Imrat Verhoeven (universitair docent Bestuur en Beleid Universiteit van Amsterdam) moeten mediators vooral kunnen improviseren: ‘Publieke mediators kijken eerst wat er aan de hand is, en waar de belangen zitten. Daarna kijken ze welk proces ze kunnen ontwerpen om de zaak vlot te trekken of om escalatie te verminderen. Een conflict is nooit helemaal ten einde, maar je kunt het proces wel beïnvloeden om partijen te overtuigen nader tot elkaar te komen.’

Voorbeeld: documentaire ‘Tegenwind – Het verdriet van de veenkoloniën’

Bij de plaatsing van een windturbinepark in Groningen en Drenthe was er actieve teweerstelling van bewoners. Ludieke acties helpen niet, het conflict escaleert en bedrijven worden bedreigd. In een fragment uit de documentaire ‘Het verdriet van de veenkoloniën’ (49.30 – 52.11) wordt teruggeblikt op het verlies van het vertrouwen in de overheid.

Rijnveld heeft onderzoek gedaan naar deze kwestie op verzoek van het ministerie van BZK. ‘De activisten die zich teweerstelden tegen de komst van de windmolens werden op de terroristenlijst geplaatst, maar is dat wel zo slim? Als je mensen framet als terrorist, gaan ze zich ook zo gedragen.'   

En hoe werkt publieke mediation in het sociaal domein?

Rijnveld: ‘In het sociaal domein zie je vaak gedwongen samenwerking tussen partijen, zoals politie, zorginstellingen en gemeenten. Daar treden vaak impasses op. Het gaat om langdurige relaties waar patronen in slijten en dat is vervelend. Die proberen we dan te doorbreken. Ook covid levert nu bijvoorbeeld spanningen op. Verhoeven: ‘Je ziet dat mensen vanwege covid kritisch worden op de overheid, het vertrouwen gaat omlaag. Hierdoor ontstaat druk op het politieke systeem.’

Bestuurders kunnen veel leren van mediators, over communicatieskills en hoe ze mensen betrekken

Verhoeven ziet publieke mediation daarom als zeer waardevol, en iets wat breder toegepast zou moeten worden: ‘Grote problemen in de samenleving kunnen hiermee opgelost worden, denk aan Groningen en de aardbevingskwestie. Het gaat hierbij niet alleen om het verhalen van de schade, maar ook om het zoeken naar structurele oplossingen voor het probleem. Relaties zijn echt verpest door hoe de nationale overheid heeft opgetreden. Mediators kunnen een rol spelen in dit soort vastgelopen relaties, en bijvoorbeeld bij herstel van relaties als de situatie tot rust is gekomen.’

‘Mensen hun emoties laten uiten, helpt ook al enorm. Ze voelen zich meestal niet serieus genomen, want de overheid is te rationeel en luistert niet. Bestuurders kunnen dan ook veel leren van mediators, over communicatieskills en hoe ze mensen betrekken. Als mensen alleen al het gevoel hebben dat ze niet betrokken worden kan dat al leiden tot escalatie. Mediators al eerder betrekken bij beleidsvorming kan dan helpen.’

Zijn er valkuilen?  

Gelijkwaardigheid is cruciaal, volgens Jolanda Elferink (MfN-registermediator, coach & trainer). ‘Het ongelijke speelveld tussen burgers en overheid kun je voorkomen door duidelijk uit te spreken dat alle partijen gelijkwaardig zijn. Verwachtingsmanagement is belangrijk, leg afspraken en invloeden vast, en wat de wet over de kwestie zegt. Hoe ver reikt de zeggenschap van bewoners bijvoorbeeld?’

Verhoeven: ‘Een gelijk speelveld creëren kan eigenlijk niet, er zijn altijd fundamentele machtsverschillen die je niet kunt veranderen. Maar je kunt in het mediation-proces wel een open gesprek mogelijk maken. Of mensen helpen om mee te doen met de mediation door middel van een training vooraf.’

Vertrouwen

Jolanda Elferink is mediator bij conflicten tussen overheid en burgers en zet zich in om het publieke mediation-vak meer naar voren te laten komen. Volgens Elferink moet een publieke mediator zich vooral open kunnen stellen: ‘Onderzoek van de Mfn wijst uit dat het vertrouwen in de mediator bepalend is voor het slagen van het mediation-traject. Als je je openstelt, voelen anderen zich gehoord en gezien. In publieke zaken is dat belangrijker dan ooit. Want het wantrouwen is vaak groot.’

Voorbeeld: Geldermalsen

Elferink verdiepte zich in de hoog oplopende conflicten in Geldermalsen in 2015 vanwege de beoogde komst van een azc. Bij de bewoners leefde het gevoel dat ze niet betrokken waren, of te laat. Dit escaleerde bij een raadsvergadering. ‘Als gemeente is het daarom goed om tijdig te kijken wie je betrekt en welke belangen je moet vertegenwoordigen. Je moet de relatie blijven onderhouden. Geldermalsen doet dit door 18 dialoogsessies te houden en deze jaarlijks te herhalen. Daarin wordt ook gevraagd naar wat er nog meer leeft bij de bewoners, bijvoorbeeld rond de energietransitie. Het gaat dus om een continue investering in relaties tussen bewoners en overheden. De inhoudelijke punten van bewoners moet je serieus nemen, oplossen, en laten zien wat je ermee doet.’

Verhoeven beaamt dit: ‘De samenleving is veranderd en veel mensen zijn kritisch op wat de overheid doet. Ze manifesteren zich vaak op het moment dat de inspraak al geweest is. Een permanente dialoog op gang houden is dus belangrijk. Laat zien dat je bewoners ziet en kent. Dat vergt wel een investering.’

De inhoudelijke punten van bewoners moet je serieus nemen, oplossen, en laten zien wat je ermee doet

Conflicten voorkomen met vernieuwende burgerparticipatie?

Sanneke Verweij (onderzoeker Movisie) weet daar alles van en geeft verdere uitleg over zeggenschap aan de voorkant om conflicten te voorkomen tussen burgers en overheid. ‘Er is heel veel kennis beschikbaar over wat goed werkt bij vernieuwende burgerparticipatie. Het gaat vooral om het vormgeven van de relatie en het partnerschap, een open houding hebben en gelijkwaardigheid. De vijf gemeenten die we begeleiden hierin zijn echt bezig met een cultuurverandering: meer informeel, meer aan de voorkant, een brede groep inwoners bereiken. Ze gaan bijvoorbeeld proactief de wijk in en zetten wijkgroepen op, allemaal om dichtbij inwoners te komen.’
 
Verhoeven nuanceert: ‘Ik sta er helemaal achter dat gemeenten vernieuwende burgerparticipatie inzetten, maar voor veel gemeenten is dit nog een brug te ver vanwege onderbezetting bij ambtenaren. Je moet er ook voor waken dat je burgerparticipatie niet uitvoert als afvinklijstje en als vorm van nauwkeurigheid. Vaak is het niet duidelijk wat de invloed van inwoners is op beleid en worden verkeerde verwachtingen gewekt. Dit kan ook leiden tot escalatie als mensen erachter komen.’

Verweij: ‘Er komt inderdaad wel wat bij kijken om een bredere groep inwoners te betrekken in je gemeente. Een cultuuromslag, flexibel met kaders omgaan, draagvlak realiseren binnen de gemeente. En je wilt ook het ‘stille midden’ betrekken. Dit kan op verschillende manieren, door flexibele participatievormen in te zetten: de wijk ingaan, sleutelfiguren inzetten, moskeeën en buurthuizen bezoeken, gamification om jongeren te bereiken. Maar eerst heb je een analyse van de wijk en inwoners nodig, want wie zijn eigenlijk het stille midden?’  

Radboud Engbersen (programmaleider sociale basis Movisie) sluit af met een blik op wat ons te doen staat: ‘Met transparantie, redelijkheid en er op tijd bij zijn kun je heel veel situaties tackelen. Daarnaast moeten we misschien ook iets vaker de mediator in onszelf aanspreken. De talenten die mediators hebben, zijn ook bruikbaar voor de overheid en sociaal professionals. Anders hebben we teveel mediators nodig.’