‘Denken vanuit drie bronnen van kennis komt het vak ten goede’

Inzetten ervaringskennis in social work opleidingen

In het werkveld van sociaal werkers wordt al volop gewerkt met ervaringsdeskundigen. Om toekomstige sociaal professionals hierop voor te bereiden, mag ervaringskennis niet ontbreken in het curriculum van de social work-opleiding. De behoefte onder docenten en studenten is er. Echter de inbedding gebeurt mondjesmaat. Hoe kan het onderwijs zich tot dit thema verhouden en wat is de beste aanpak? Sonja Liefhebber spreekt met de leden van de themawerkgroep Ervaringsdeskundigheid in het onderwijs, van Werkplaatsen Sociaal Domein. Onlangs voerde de werkgroep een inventarisatie uit onder 19 hogescholen social work.

Op een vroege maandagochtend spreken we, via Teams, de leden van de themawerkgroep. Zij vormen een subgroep van het overleg tussen KAMZO-partners en Werkplaats Sociaal Domein. Deze delen kennis rondom het thema ervaringsdeskundigheid. Mark van Dijk is docent/onderzoeker bij het lectoraat empowerment en professionalisering bij Inholland, Elske van Oostaijen en Mariëtte van Hees zijn opdrachtgevers van het project ‘Leren werken met ervaringsdeskundigheid in het onderwijs’ aan de HAN, Sascha van Gijzel is docent/onderzoek lectoraat participatie, zorg en ondersteuning van Hogeschool Utrecht en Monique Engelbertink werkt bij Saxion voor het lectoraat social work.

Wat gebeurt er binnen hogescholen?

Elske: ‘Op initiatief van een individuele docent wordt een ervaringsdeskundige als gastdocent uitgenodigd. Dit vaak op incidentele basis, maar nog niet structureel. Ondanks dat we weten dat het inzetten van ervaringskennis een positief effect heeft op de kwaliteit van lesgeven.’ Monique: ‘Hogescholen staan veelal op het punt om een visie te ontwikkelen en her en der zijn hogescholen aan het starten met een pilot. Het is goed dat het gesprek op gang lijkt te komen in het hoger onderwijs.’

Mark: ‘Binnen Inholland hebben we een visie in het curriculum, maar we zijn nog zoekend naar de uitwerking. Hoe kunnen we het beste samenwerken met mensen met ervaring, maar ook met studenten met ervaringen?’ Binnen de Hogeschool Utrecht is ervaringsdeskundigheid een speerpunt binnen de opleiding social work. Sascha: ‘We vragen studenten om alle drie de bronnen te gebruiken: wetenschappelijke, ervarings- en praktijkkennis. We doen veel, maar er mist nog een lijn in het geheel.’ Mariëtte: ‘Wij denken dat veel studenten niet voor niets een social work-opleiding volgen. Als zij al bepaalde ervaringskennis hebben dan kunnen we dat zien als kracht. Maar hoe iemands ervaring het vak als professional verrijkt dat is nu vaak afhankelijk van hoe docenten hier mee omgaan.’

Teamsfoto werkgroep Ervaringsdeskundigheid

Teamsfoto van de leden van de themawerkgroep

Docent en student

Binnen het team van Inholland zijn er 2 of 3 docenten actief op ‘herstel’ die werken met ervaringsdeskundigheid. Mark: ‘Te weinig nog wordt het brede gesprek gevoerd met alle docenten. Als je niet zo enthousiast bent dan kun je nu nog afzijdig blijven.’ Volgens Elske vraagt het ook nogal iets van de docenten. ‘Als je zelfonthulling vraagt van studenten dan moet je als docent ook zelf iets laten zien.’ Monique geeft daarbij aan dat het ‘hoe’ hierbij belangrijk is. Want het kan niet zo zijn dat docenten te fanatiek een ervaring ‘afdwingen’ bij de studenten. Sascha: ‘In het eerste jaar voelen studenten zich niet altijd veilig om al  hun verhaal te doen. Maar in een peergroep, los van het reguliere onderwijs en begeleidt door een ouderejaars met ervaringskennis, willen steeds meer studenten hun wel verhaal delen en voorzichtig kennismaken met het benutten van eigen ervaringen.’ Mariëtte: ‘Bij de HAN hebben we een pilot gedraaid met docenten die samenwerkten in een leerlijn met ervaringsdeskundigen. Hierdoor steeg de veiligheid van de groep en studenten gingen makkelijk hun eigen verhaal vertellen.’ Elske: ‘Zelfexposure zorgt voor meer veiligheid over en weer, want ook docenten hebben veiligheid nodig.’

Sascha: ‘Er is veiligheid nodig, maar dit kan door deskundige docenten in te zetten die hier goed mee om kunnen gaan.’  Mariëtte vult aan met een positieve ervaring op de HAN. ‘Na de samenwerking met een ervaringsdeskundige ging onze docenten anders lesgeven. Deze ging meer eigen voorbeelden, veralgemeniseerd, gebruiken. Ook de betekenisgeving konden ze beter duiden aan de studenten.’

Curriculum

Uit de inventarisatie blijkt dat ervaringsdeskundigheid op veel opleidingen een speerpunt is. Mariëtte: ‘Maar als je een willekeurige docent hier naar vraagt dan weet deze het niet. Wat kan komen doordat niet iedereen hetzelfde verstaat onder ervaringsdeskundigheid. Het is belangrijk om hierin eerst stappen te zetten.’ Het thema wordt vaak behandeld binnen meerdere onderwijsonderdelen. Ook blijkt het afhankelijk van een docent of er aandacht aan wordt besteed. Doordat het geen afgebakend thema is, kan het aan bod komen bij verschillende onderdelen van een curriculum. Dat maakt het ook lastig meetbaar.

Ervaringsdeskundigheid moet verweven zijn in de gehele opleiding

Op dit moment zijn veel hogescholen bezig om het curriculum te herzien. Bij de HAN lagen zo veel thema’s op tafel die belangrijker werden gevonden dat het thema ervaringsdeskundigheid in eerste instantie van tafel is geveegd. Mariëtte: ‘Maar het wordt nu weer opgepakt en tot speerpunt gemaakt. Het gaat erom dat dit thema meer tussen de oren komt. Het hoeft niet apart behandeld te worden. Wij willen de curriculumcommissie overtuigen dat het geen extra thema is, maar dat ervaringsdeskundigheid verweven moet zijn in de gehele opleiding.’

Ook Inholland wil via  affectieve leerdoelen ervaringskennis een plek geven. Mark: ‘Als we het hebben over de drie bronnen van kennis dan ontstaat er intern toch spraakverwarring. Sommige collega’s zien het als afzonderlijke bronnen, maar in je aanbod wil je het liefst dat alle drie de bronnen geïntegreerd zijn. Dit is nog niet bij iedereen geland. Hoe ervaringskennis zich verhoudt tot de andere bronnen is een moeilijk, maar ook leuk gesprek.’

Hogeschool Utrecht heeft binnen haar afstudeerjaar een innovatiekring: Hoe werken (aanstaande) social workers met ervaringen en ervaringskennis. Sascha: ‘Ondanks deze kring en aandacht voor het thema in jaar 1 tot 3 met respectievelijk, peergroups,  leerteam ervaringskennis en een Lister-leerteam, geven veel studenten aan dat er te weinig aandacht is voor het thema. De docenten willen wel,  maar mede door de grote hoeveelheid thema’s die binnen de opleiding aan bod komen, is het afhankelijk van de pleitbezorgers of een thema meer of minder aandacht krijgt. Terwijl ervaringskennis veel meer geïntegreerd moet zijn en in elk jaar en in elk vak terugkomen.’

Doelen

De inventarisatie maakt duidelijk dat veel hogescholen nog zoekende zijn. Wat kunnen ze met het thema en hoe zetten ze het in binnen het onderwijs? Om deze vraag te beantwoorden, is de werkgroep op zoek gegaan naar subthema’s. Als je meer aandacht wilt gegeven aan ervaringsdeskundigheid in de opleiding, waar gaat het dan om? Waar hebben we het dan over? Monique: ‘Uiteindelijk hebben we vijf doelen geformuleerd ten behoeve van de enquête onder hogescholen. De eerste twee doelen gericht op de ervaringen en ervaringskennis van de student waarbij aandacht moet zijn of en hoe ze hun ervaringen/ervaringskennis in gaan zetten als social worker. Doel 3 tot en met 5 is gericht hoe je als social worker in je opleiding en in je beroep samenwerkt met ervaringsdeskundigen.’

  • Doel 1. Versterken van de professionele identiteit van de student door ze bewust te maken van de (familie) ervaringen die ze hebben.
  • Doel 2. Studenten tijdens hun opleiding leren hoe ze als social worker optimaal hun (familie) ervaringen kunnen inzetten (professionele zelfonthulling) ten behoeve van hun professionele handelen.
  • Doel 3. Studenten tijdens hun opleiding leren ervaringen of (potentiële) ervaringskennis van ‘mensen met..’ actief te benutten ten behoeve van het professionele handelen en daarmee bevorderen van kwaliteit van leven (benutten cliëntperspectief).
  • Doel 4. (Familie) ervaringskennis als derde bron van kennis aanbieden in het curriculum naast praktijkprofessionele en wetenschappelijke kennis.
  • Doel 5. Studenten leren hoe ze als (toekomstig) social worker samen kunnen werken met (familie) ervaringsdeskundigen.  

Monique: ‘Vooral doel nummer 2 roept veel discussie op. Hoe moet dit wel of niet? Hoe voorkom je dat het doorslaat in wisse wasjes over iemands privéleven? Hoe benut ik mijn ervaringen op professionele wijze? Weet iemand het verschil tussen ervaringen en ingrijpende ervaringen?’

Aanbevelingen

Monique: ‘Als je dit thema belangrijk vindt en je zet deze vijf doelen in je social work-curriculum, dan geeft dit enorme houvast bij het ontwerpen van het curriculum. Meer evenwicht in de aandacht voor de drie bronnen van kennis in de opleiding social work is wenselijk. De neiging is om de meeste aandacht te besteden aan de praktijkkennis terwijl meer aandacht voor ervaringskennis én wetenschappelijke kennis de professie die we aan het ontwikkelen zijn ten goede zal komen.’

De werkgroep adviseert om als hogeschool een visie te ontwikkelen, met ervaringsdeskundigen. Ga het gewoon doen en geef het een plekje binnen het curriculum. Monique: ‘Het werkveld is hier al mee bezig. Er gebeurt in de praktijk al veel moois tussen social workers en (familie)ervaringsdeskundigen. Als onderwijs moet je je hiertoe verhouden.’ De werkgroep geeft toe dat er nog veel discussie is, maar ga het gesprek aan. ‘De vijf doelen die wij hebben opgesteld, kunnen in het onderwijs in themagroepen worden besproken en meer vorm krijgen. Wij hebben een start gemaakt!’

De werkgroep komt met de volgende aanbevelingen voor social work-opleidingen:

  • Begin met visieontwikkeling op basis van de vijf doelen.
  • Sluit aan bij een netwerk of platform om het gesprek hierover te voeren.
  • Betrek studenten, en partners uit de praktijk, bij de ontwikkeling en vergeet daarbij niet de opleidingen voor (familie)ervaringsdeskundigen.
  • Zorg voor stageplekken.
  • Zoek verbinding met curriculumontwikkelaars zodat ervaringsdeskundigheid (ED) en familie ervaringsdeskundigheid (FED) een zichtbare plek krijgen.

Vervolg

Over een vervolg heeft de werkgroep al nagedacht. ‘We willen concrete voorbeelden verzamelen over hoe je ervaringskennis kunt inzetten, om elkaar te inspireren. Nadat we de eerste inventarisatie gedaan hebben bij de social work-opleidingen willen we nu de komende tijd daar aandacht aan besteden.’

Heb je nog ideeën of goede voorbeelden over hoe ervaringsdeskundigheid concreet vorm kan krijgen binnen het hoger social work onderwijs? Of heb je ideeën hoe hogescholen met de 5 doelstellingen aan de slag kunnen? Dan nodigen we je van harte uit om dit te mailen naar sascha.vangijzel@hu.nl. Doe dit vóór 24 december 2021, dan gaan we er in 2022 samen mee verder. 
Sociaal werkers putten uit drie kennisbronnen: ervaringskennis, professionele kennis en wetenschappelijke kennis. Ervaringskennis komt voort uit wat we weten van mensen die behoefte hebben aan en ervaring hebben met ondersteuning van sociaal werk. In hun verhalen komt tot uitdrukking wat zij als helpend (hebben) ervaren. Professionele kennis is opgebouwd uit de ervaringen van sociaal werkers in de praktijk met wat wel en niet helpend is. Dit noemen we ook wel praktijkkennis. Wetenschappelijke kennis is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek. Uit: HBO opleiding Social Work

Tekst: Esther den Breejen

Dit artikel verscheen eerder op Werkplaatsen Sociaal Domein