Dat discriminatie, grensoverschrijdend gedrag en polarisatie nogal eens door elkaar worden gebruikt, is niet vreemd. Voor alle begrippen geldt immers dat de impact op mensen en samenleving vergelijkbaar is. Alle drie kunnen ze leiden tot leed, verdeeldheid en een verminderde cohesie. In de complexe realiteit van het sociaal domein, hangen de drie fenomenen dan ook vaak samen: ze komen vaak gelijktijdig voor en versterken elkaar. 

Een recent en bekend voorbeeld van hoe die verwevenheid er in de werkelijkheid uitziet, is de zaak rond rapper Ali B. Hij werd door meerdere vrouwen beschuldigd van seksueel grensoverschrijdend gedrag en verkrachting. De rechtszaak die hierop volgde trok veel media-aandacht en veroorzaakte publieke discussie. De vrouwen die hem beschuldigden, werden slachtoffer van online haat en bedreigingen. En kregen te maken met seksistische reacties. Ook andere vrouwen die naar voren kwamen met vergelijkbare ervaringen werden aangevallen. Slachtoffers kregen te maken met victim blaming waarbij hen werd verweten dat zij zelf schuldig waren aan de situatie of dat zij uit waren op aandacht of geld. Ali B zelf kreeg op zijn beurt als Marokkaans-Nederlandse man te maken met racistische reacties en stereotypen.

Van grensoverschrijdend gedrag naar polarisatie

'Is eenmaal partij gekozen, dan treden mechanismen van polarisatie op.'

Bij de zaak die aanvankelijk draaide om grensoverschrijdend gedrag kwamen dus racisme en discriminatie én uiteindelijk zelfs polarisatie kijken. Bij seksueel grensoverschrijdend gedrag wordt vaak partij gekozen door omstanders. Is eenmaal partij gekozen, dan treden mechanismen van polarisatie op. Wie naar machtsverhoudingen kijkt, ziet dat de schuld vaak bij de minder machtige partij wordt neergelegd. Zulke redenen worden vaak gevonden in bestaande stereotypen en dit versterkt vooroordelen. 

Net als op landelijk niveau, kunnen ook lokaal discriminatie, grensoverschrijdend gedrag en polarisatie door elkaar heen lopen. Dit ontstond bijvoorbeeld in de hechte dorpsgemeenschap Montfoort.  

Wat speelde er in Montfoort?

De afgelopen jaren kwamen er nieuwe inwoners uit nabijgelegen steden naar Montfoort en groeide de gemeente flink qua omvang en diversiteit. Dit bracht nieuwe uitdagingen met zich mee voor de gemeente, sociaal professionals, en inwoners. Het dorp was niet voorbereid op de snelle groei, de dynamiek en de problemen die daar soms bij horen. De veranderingen leidden tot zorgen en onvrede onder de oorspronkelijke bewoners. De gemeente nam hen hierin niet serieus en deed in de ogen van bewoners onvoldoende om hun problemen op te lossen. De onvrede escaleerde na een geweldsincident waarbij een man met een vluchtelingenachtergrond een 16-jarig meisje levensgevaarlijk verwondde. 

'Was dit discriminatie of was er iets anders aan de hand?'

De dag na het incident verzamelde zich een groep demonstranten voor het gemeentehuis. Ze uitten hun onvrede in harde en discriminerende woorden en eisten direct ingrijpen van de gemeente. Deze wist niet goed wat te doen omdat ze onvoldoende kon inschatten wat er precies speelde: was dit discriminatie of was er iets anders aan de hand? Een praktijkonderzoek naar de onderliggende oorzaken van deze escalatie gaf inzicht. 

Discriminatie of niet?

De demonstranten richtten hun boosheid over het incident op de vluchtelingen en sloegen racistische taal uit. Ook in latere gesprekken maakten sommige bewoners discriminerende opmerkingen over jongeren met een migratieachtergrond en over een gezin met een vluchtelingenachtergrond. Er was dus inderdaad sprake van discriminatie. In het bijzonder over discriminatie op grond van afkomst, racisme dus.  

Polarisatie of niet?

De groeiende diversiteit in de gemeente had al voor het incident geleid tot spanningen tussen de oorspronkelijke inwoners van Montfoort en de nieuwe bewoners. Verschillende groepen voelden zich niet langer verbonden met elkaar. De nieuwkomers brachten diversiteit en stadse gewoontes mee, terwijl de oorspronkelijke inwoners nog niet gewend waren aan de veranderende samenstelling van de gemeenschap. Ook voelden zij zich niet gehoord door de gemeente toen zij hun zorgen uitten. Ze hadden er dan ook weinig vertrouwen in dat de gemeente hun problemen zou kunnen oplossen. Er was dus óók sprake van polarisatie, zowel horizontaal (groepen onderling) als verticaal (richting overheid).

Ook nog grensoverschrijdend gedrag?

Ten slotte ervoeren de inwoners van Montfoort overlast van jongeren als die 's avonds rondhingen op een plein. Een aantal van hen had te maken met een opeenstapeling van problemen. Werkloosheid, woningnood en ook drugsproblemen maakten dat een aantal jongeren dreigde af te glijden. Zij ontvingen niet de steun die zij nodig hadden. Dit leidde tot antisociaal en ook tot grensoverschrijdend gedrag in de publieke ruimte. En dat zorgde weer voor gevoelens van onveiligheid onder een aantal oude bewoners. Deze uitten hun ongenoegen hierover met een afwijzende houding richting de jongeren. Ook werden ervaren problemen door hen ‘geculturaliseerd’. Dit leidde tot discriminerende opmerkingen aan het adres van nieuwe buurtbewoners die zich daardoor ook onveilig en niet welkom voelden. Er was dus óók sprake van grensoverschrijdend gedrag.

Combinatie van aanpak

Omdat er dus zowel discriminatie, als polarisatie en grensoverschrijdend gedrag speelde in Montfoort, was ook een gecombineerde aanpak nodig. Een aanpak die alleen gericht was op het verminderen van vooroordelen en discriminatie zou niet werken. Sterker nog: het zou inwoners het gevoel kunnen geven dat ze niet serieus werden genomen. Dat zou polarisatie en wantrouwen verder kunnen aanwakkeren. Enkel een aanpak gericht op het verminderen van polarisatie zou echter ook niet voldoende zijn omdat dan discriminatie en racisme niet worden aangepakt. En als dit niet wordt geadresseerd, ontstaat de kans dat dit genormaliseerd wordt, dan worden racisme en discriminatie de sociale norm (lees hier meer over sociale normen en discriminatie). De situatie in Montfoort vroeg dan ook een gecombineerde aanpak die inzet op:

• Het verminderen van vooroordelen en vergroten van onderling begrip door te investeren in verbinding tussen oude en nieuwe bewoners en het creëren van een wij-gevoel.
• Het herstellen van het vertrouwen tussen de bewoners, de gemeente en de professionals in de wijk door heldere communicatie, bereikbaar en zichtbaar aanwezig te zijn.  
• Betrokkenheid van sociaal professionals om gezinnen te helpen die niet bekend waren met de hulpverleners of tussen wal en schip vielen. En om problemen achter de voordeur aan te pakken.
• Het verminderen van vooroordelen en vergroten van onderling begrip door te investeren in verbinding tussen oude en nieuwe bewoners en het creëren van een wij-gevoel. Plus duidelijk maken dat racistische en discriminerende opmerkingen of gedrag niet acceptabel zijn.

Veel kennis beschikbaar

Om discriminatie, polarisatie en grensoverschrijdend gedrag aan te pakken is veel toepasbare kennis ontwikkeld voor preventie en aanpak. Je vindt deze onder andere in de Wat werkt bij dossiers van Movisie, in de databank Effectieve sociale interventies en in de Database antidiscriminatie-interventies op het Kennisplatform Inclusief Samenleven. De  interventies die je hier vindt, hebben echter verschillende doelen en effect. Wat werkt voor discriminatie, werkt vaak maar deels voor polarisatie of grensoverschrijdend gedrag en andersom. Daarom is het zo belangrijk om eerst te weten waar je precies mee te maken hebt.