‘Nu de crisis langer duurt, is er een nieuwe fase ontstaan. In het begin was er sprake van wat ze in het Engels noemen: ‘rally round the flag’. Dan is er eensgezindheid over de koers en scharen we ons achter de leiders. We gaan allemaal om het RIVM staan en we verklaren de minister-president heilig. Op een gegeven zijn er steeds meer kritische geluiden te horen over de aanpak. Dan hoor je: ‘Dit kunnen we niet de hele tijd volhouden, de zaak op slot gooien.’ Dat is terecht. Gezondheid is natuurlijk belangrijk, maar een volledige economische ontwrichting is ook niet bevorderlijk voor de gezondheid. Ik vind het ook aan het sociaal werk en aan welzijnsinstellingen om dat standpunt naar voren te brengen in de maatschappelijke discussie. Zij hebben immers ook een signalerende functie. Is eenzaamheid niet erger dan corona? Dat geluid klinkt al rond verpleeg- en verzorgingshuizen en in de gehandicaptenzorg. Kun je mensen, aan wie je dat niet kunt uitleggen, zo lang verstoken laten zijn van contact en dagbesteding? Hoe moeten mantelzorgers dat volhouden?’

Versnelt de coronacrisis innovaties in het sociaal werk? Trappenburg aarzelt. ‘Ik heb daar niet direct zicht op. Bij sommige vormen van maatschappelijk werk en sociaal werk is er inderdaad sprake van vernieuwing en die dateert al van vóór corona. Bijvoorbeeld als je werkt met jongeren – die al veel meer online doen – ligt dat voor de hand. Voor de overige dienstverlening is online werken geen innovatie maar een verlegenheidsoplossing.

Online onderwijs is ook geen innovatie, het is beter dan niets. Of de crisis goede kanten heeft, weet ik niet. Ik behoor niet tot de positivo’s die beweren dat het een wake-up call is. Ik weet eerlijk gezegd niet of het nu zo is dat kwetsbare groepen meer zullen worden getroffen dan anderen. Natuurlijk, de maatregelen zijn veel vervelender voor hen die klein behuisd zijn dan wanneer je een villa hebt met een tuin eromheen. Maar voor de economische crisis die we kunnen verwachten weet ik niet of de effecten helemaal zullen samenhangen met de sociaal-economische status. Als goed verdienende zelfstandig gevestigd coach, ondernemer of pas afgestudeerde student word je waarschijnlijk ook hard getroffen. Dus het beeld is wisselend als het gaat om wie de grootste gevolgen heeft. Aan de ene kant is de coronacrisis een grote gelijkmaker, aan de andere kant niet.’

Negentig procent bezorgd, tien procent nieuwsgierig. Zo vatte schrijver en voormalig televisiemaker Kees van Kooten in een podcastinterview zijn gemoed samen over de coronacrisis. ‘Bij mij zijn die percentages net andersom’, zegt Derk Loorbach. ‘Dat zal waarschijnlijk met mijn leeftijd samenhangen.’ De transitiehoogleraar greep de coronacrisis aan om online transitiegesprekken te voeren. Zo’n 250 mensen deden daaraan mee. De beroepsmatige nieuwsgierigheid over wat de crisis losmaakt, is groot. ‘We moeten nu de kans grijpen om te reflecteren op wat er gaande is, wat er anders moet. Tegelijkertijd is het weinig productief om te gaan roepen: ‘Dít is de weg!’ Je ziet dat er allerlei stokpaardjes worden bereden en dat is niet verwonderlijk. Deze crisis is langdurig. Het is niet alleen een financieel economische maar ook een gezondheidscrisis. Nu we gedwongen thuis stilzitten, dwingt dat ons tot  gedragsverandering, of we dat nu willen of niet.’

Het is goed dat we het gesprek over fundamentele vraagstukken voor de samenleving nu in volle hevigheid voeren, stelt Loorbach. Toch is dat gesprek per definitie nog geen verandering. En verandering betekent niet altijd een verandering ten goede: rijkeren, machtigen, op eigen gewin ingestelde slimmerds kunnen een crisis ook misbruiken, leert de geschiedenis. ‘Je zou het kunnen zien als een sociaal laboratorium waar niemand controle over heeft. De overheid neemt nu allerlei maatregelen uit het oogpunt van gezondheid. Daardoor zijn er allerlei dingen aan het gisten waarvan de uitkomsten totaal onvoorspelbaar zijn. Ook mooie, beloftevolle dingen trouwens. Allerlei lokale initiatieven die de lokale economie ondersteunen, mensen die elkaar gaan helpen, er is burenhulp, mensen die ineens meer met gezond voedsel bezig zijn en mensen die meer bewegen. En er is behalve een herwaardering van de vitale beroepen ook een herwaardering van collectieve voorzieningen en faciliteiten en van het feit dat we een sterke overheid hebben die zaken regelt.’

In deze fase van de crisis ligt de nadruk op overleven, stelt Loorbach. Dat is logisch, er is economische onzekerheid, er dreigen veel mensen ontslagen te worden, zekerheden vallen weg. ‘Tegelijkertijd is er een groot maatschappelijk draagvlak voor initiatieven die niet voortkomen uit de behoefte aan overleven maar uit de behoefte aan verandering. De logische rationele orde van waaruit organisaties en bestuurders handelden, is er nu even niet. Er is veel ruimte voor nieuwe initiatieven. Geef die de kans, gebruik die ruimte. Gebruik deze periode ook strategisch: denk na over wat op de langere termijn voor de organisatie duurzaam blijkt te zijn.’

‘In zijn algemeenheid betekent deze crisis dat we met z’n allen een pas op de plaats moeten maken. Vergelijk het met het krijgen van een lekke band als je heel hard op de fiets op weg bent van A naar B. Je moet afstappen en je bent je ineens bewust van de diversiteit om je heen. Je hoort meer, je ruikt meer, je ziet meer. We worden nu meer geconfronteerd met praktische zaken, we zijn volop bezig met mantelzorg, met thuisonderwijs. Deze crisis maakt dat we onszelf de vraag stellen: waar waren we eigenlijk zo druk mee bezig? Alles draaide om groei, om de economie. De reflectie op ons doen en laten zie ik als iets goeds.’ Naast het belang van vertraging ziet Ghorashi nog een positief gevolg van de crisis. ‘De crisis maakt ook dat we ons beter kunnen inleven in anderen die al langer in een afhankelijke of kwetsbare positie verkeren. Mensen die bijvoorbeeld minder contacten hebben of minder mobiel zijn. Nu voelen we allemaal wat het is om minder bewegingsruimte te hebben en dat kan de solidariteit met hen vergroten. Maar aan de andere kant: de crisis treft kwetsbare groepen natuurlijk harder’, stelt Ghorashi. ‘Voor eenzame mensen valt bijvoorbeeld het dagelijkse bezoek aan de supermarkt weg, de enige vorm van contact met anderen dat ze misschien hadden.

Wat de crisis ook laat zien, is wat het belang is van kleinschalige, informele initiatieven in buurten en wijken waarbij mensen elkaar tot steun zijn. Dat soort initiatieven zijn goud waard.’ De hoogleraar diversiteit en integratie noemt ook specifiek de gevolgen voor vluchtelingen die net de Nederlandse taal aan het leren zijn. ‘Dat gaat het beste met fysieke ontmoetingen.’ Nu dreigt die vooruitgang met het leren van de taal en met inburgeren te \ stokken. ‘De vraag is of mensen de middelen hebben om online lessen te volgen. En ook: lukt dat thuis wel als je met veel familieleden op een klein flatje zit?’ De vraag is hoe duurzaam de solidariteit en het inlevingsvermogen zijn die Ghorashi nu waarneemt. Want was het niet zo dat toen de vorige crisis - de bankencrisis - voorbij was, we toch ‘gewoon’ verder gingen waar we waren gebleven? ‘Die crisis trof een deel van de samenleving, de coronacrisis treft iedereen. We hebben allemaal een lichaam dat er door getroffen kan worden. Ik hoop dat we dit blijven beseffen.’ Ghorashi is kroonlid van de SER, het adviesorgaan dat parlement en regering adviseert over tal van onderwerpen. Ze zegt te vrezen dat het onderwerp diversiteit en inclusie straks lager op de prioriteitenlijst komt te staan. ‘Het staat nu hoog op de agenda, ook de SER heeft vorig jaar een rapport uitgebracht over het belang ervan. Vaak wordt dat belangrijk gevonden in tijden dat het economisch goed gaat, maar valt het van de agenda als het slecht gaat. Ik hoop dat dit nu echt anders blijkt te zijn.’