Eenzaamheid onder jongeren

In de media is de laatste maanden veel aandacht besteed aan eenzaamheid onder jongeren tijdens de coronacrisis. Wat zeggen jongeren zelf en wat geeft onderzoek aan?

Wat zeggen jongeren?

Veel jongeren vertellen dat ze zich vaak eenzaam, opgesloten en mentaal slecht voelen. Het wegvallen van contacten op school of op de universiteit zorgt voor een groter gevoel van eenzaamheid.

’Ik mis gewoon mijn vrienden, meer mensen en afwisseling.’  - Jongen van 17 (Bron: SCP, 2021)

De klachten van jongeren gaan naast eenzaamheid ook over een breder gevoel van somberheid. Dit wordt o.a. veroorzaakt door het gebrek aan perspectief: wanneer is het allemaal klaar, wanneer kunnen we ons leven weer oppakken? Ook het gemis aan activiteiten en structuur speelt een rol. 

‘Normaal vindt je afleiding met sociale contacten, feestjes, bezig zijn met allerlei dingen. En nu zit je alleen binnen op je kamer en daardoor wordt mijn winterdepressie en eenzaamheid alleen maar erger.’ - Jongere in ‘Zo klim je uit je coronadal’ van NOS op 3

Jongeren willen in deze fase van hun leven juist nieuwe ervaringen opdoen, nieuwe mensen leren kennen. Velen voelen een soort opgekropte energie.

‘Grote evenementen zoals festivals en concerten gaven mij een reden om te leven. Op dit moment heb ik niets om naar uit te kijken en dat is zwaar.’ - Vrouw van 22 (Bron: SCP (2021)

Jongeren verschillen in hoeverre ze eenzaamheid ervaren. Zo zijn er verschillende vormen van eenzaamheid: sociale en emotionele eenzaamheid. Jongeren voelen zich sociaal eenzaam als ze een gebrek aan sociale relaties hebben en/of als ze zich onvoldoende verbonden voelen met een groep (‘erbij horen’). Ze voelen zich emotioneel eenzaam als ze een hechte en intieme band met een ander missen. Omdat eenzaamheid een persoonlijke ervaring is, ervaren jongeren ook in deze tijd eenzaamheid anders. 

‘Eenzaamheid is een persoonlijke ervaring. Niet voor iedereen is de pandemie een trigger tot eenzaamheid.’ - Studentpsycholoog

Jongeren die al kwetsbaar waren vóór het uitbreken van de coronacrisis hebben vaak meer last van mentale problemen zoals eenzaamheid. Dit zijn jongeren met bijvoorbeeld een handicap of beperking, een onstabiele thuissituatie of jongeren die al depressieve- of angstgevoelens hadden. Maar ook persoonlijkheid, leeftijdsfase en context spelen een rol. Extraverte leerlingen vinden het vaak moeilijker om thuis te zitten, maar pakken contacten ook weer gemakkelijker op. En eerstejaars studenten die nog geen sociaal netwerk opgebouwd hebben in de studentenstad lopen meer risico op eenzaamheid dan ouderejaars studenten die dit netwerk wel hebben.

‘Hoewel dat voor de meeste jongeren niet geldt, is voor sommige jongeren de lockdown juist prettig en voelen de online contacten veiliger. Het lijkt ook niet onlogisch dat oudere pubers en vroege volwassenen meer last hebben van de lockdown dan de jongere pubers, omdat de rol van leeftijdgenoten toe neemt in die leeftijdsfase.’ - Gerine Lodder, onderzoeker

De ervaren eenzaamheid verandert ook gedurende deze crisistijd en hangt deels samen met de maatregelen van het moment. Jongeren kunnen zich bij strenge maatregelen of tegenslagen in eerste instantie goed voelen, maar dat verandert vaak naarmate de maatregelen langer duren en het perspectief op versoepeling onduidelijk is. 

Wat laat onderzoek zien?

Onderzoek laat zien dat de eenzaamheid onder jongeren relatief sterk is toegenomen tijdens de coronacrisis. Het RIVM (2021) heeft sinds de uitbraak van de coronacrisis op meerdere momenten gemeten in hoeverre jongeren eenzaamheid ervaren. Gevoelens van eenzaamheid namen onder jongeren toe naarmate de crisis langer aanhield (RIVM, 2021). Uit de meetronde van mei 2021 blijkt dat jongeren tussen 16 en 24 jaar zich het meeste van alle groepen enigszins tot sterk eenzaam voelen. Met 75% ligt het percentage dat aangeeft zich eenzaam te voelen beduidend hoger dan oudere leeftijdsgroepen (58 tot 61%).  

Gevolgen van eenzaamheid voor jongeren

Zoals de ervaren gevoelens van eenzaamheid verschilt per jongere, zullen ook de gevolgen van de contactbeperkende maatregelen op jongeren variëren. De toekomst moet uitwijzen of er een langdurige effect is op het leven van jongeren. Tijdens de interviews bespraken we de mogelijke effecten op de sociaal-emotionele ontwikkeling, het sociale netwerk en de identiteitsontwikkeling.

Sociaal-emotionele ontwikkeling

Het ontwikkelen van sociale vaardigheden kan voor sommige jongeren op een laag pitje komen te staan gedurende de coronacrisis. Voor jongeren die meer moeite hebben met het onderhouden van contacten, lijkt de coronacrisis in eerste instantie een uitkomst. Het geeft minder druk om contacten te leggen en onderhouden. Maar juist op langere termijn kan het ervoor zorgen dat vaardigheden die nodig zijn voor het leggen van de contacten (opnieuw) moeten worden aangeleerd en worden geoefend.

‘Voor de leerlingen die wat meer moeite hebben met sociale contacten, was de lockdown eerst wel relaxed en welkom. Maar deze leerlingen raakten op langere termijn in een sociaal isolement en hadden de sociale contacten voor hun ontwikkeling juist nodig.’ - Ilse Verrijth, docent en mentor middelbare school

Maar de coronacrisis biedt ook kansen. Zo is het ook interessant te kijken naar sociale vaardigheden die jongeren nu juist extra ontwikkelen. Hier gaat het om vaardigheden als zelf actief contact leggen met leeftijdgenoten en het zoeken naar nieuwe manieren om sociale activiteiten te ondernemen.

‘Andere vaardigheden worden misschien wel meer ontwikkeld, zoals het alleen zijn en zelf actie ondernemen. Het is nu moeilijk te zeggen hoe dat gaat uitpakken in de toekomst.’ - Preventiepsycholoog

Sociaal netwerk

Jongeren hebben tijdens de coronacrisis minder kans hun netwerk uit te breiden. Thuiswonende studenten en middelbare scholieren hebben over het algemeen thuis een netwerk. Naarmate jongeren ouder worden zijn zij steeds meer zelf verantwoordelijk voor het leggen en onderhouden van sociale contacten. Eerstejaars scholieren van de middelbare school en eerstejaars studenten hebben met een extra uitdaging te maken, omdat ze nog geen bestaand netwerk hebben op hun nieuwe school.

‘Je netwerk opbouwen doe je nu ook niet echt want de binding is minder goed. Je hebt geen gezamenlijke start gehad. Dat kan later meer tijd kosten. Of je die tijd nog hebt in de laatste fase van je studie is nog zeer de vraag.’ - Fleur Kruijsdijk, studieadviseur 

Identiteitsontwikkeling

Het contact met leeftijdgenoten is voor jongeren belangrijk voor het ontwikkelen van hun eigen identiteit. Dat wil zeggen dat jongeren moeten ontdekken wie ze zijn, wat ze leuk vinden en wat zij belangrijk vinden in het leven. Ze leren zich af te zetten tegen de groep of passen zich juist aan. Gedurende hun opleiding, studie, sport en/of werk komen ze in aanraking met nieuwe mensen en met nieuwe ideeën. Deze ontmoetingen met mensen buiten hun eigen bestaande sociale netwerk bieden de mogelijkheid voor identiteitsvorming, maar zijn ook belangrijk voor bijvoorbeeld het vinden van een latere baan. Het opbouwen van deze verschillende banden komen juist op een laag pitje te staan tijdens de crisis.

‘Het is een natuurlijk proces om in de periode van 12-28 jaar veel ‘weak ties’ op te bouwen (kennissen, teamgenoten bij de sportclub). Na je 30e neemt dat weer af en komt er steeds meer focus op de binnenste kern. In tijden van corona ligt de focus op ‘strong ties’ (vrienden, familie), terwijl de ‘weak ties’ dus wel een belangrijk onderdeel is van het netwerk van jongeren. Dat kan een gevoel van eenzaamheid geven.’ - Gerine Lodder, onderzoeker

Tips voor jongeren, ouders, onderwijs en gemeenten

Op de coronacrisis en de maatregelen hebben jongeren geen invloed. Maar binnen de beperkingen die er zijn, kunnen we wel kijken naar mogelijkheden om de ervaren eenzaamheid en de gevolgen daarvan te verkleinen. We vroegen experts naar hun ideeën en kwamen tot de volgende tips voor jongeren, ouders, onderwijs en gemeenten.

Tips voor jongeren

Tijdens de coronacrisis kunnen jongeren minder gemakkelijk zelf bepalen wie ze wanneer zien. Ze missen contacten, afleiding en perspectief. We geven de volgende tips aan jongeren om hiermee om te gaan:

• Focus op mogelijkheden
  Het helpt om niet te veel te focussen op wat er niet kan, maar juist ook te kijken naar wat er wel allemaal mogelijk is. Zo kun je een nieuwe (of oude) hobby oppakken, meer gaan bewegen of extra lessen volgen op school. Het kan helpen om te bedenken wat de dingen waren waar je sociaal van kon opladen voordat corona begon. Als je bijvoorbeeld van concerten hield, wat vond je daar leuk aan en hoe kan dat op een andere manier worden vorm gegeven?
• Zorg voor ontspanning
  Sommige jongeren focussen nog meer op de studie dan voorheen. Belangrijk voor alle jongeren is wel: staar je niet blind op je studie maar zorg ook goed voor ontspanning, zoals sport of sociale activiteiten die binnen de maatregelen passen.  

‘Contact zoeken met anderen die je nog niet kent, maar waar je wel een interesse mee deelt, kan nieuwe energie geven. Spreek dus niet alleen maar af met je beste vrienden. Stel je open voor wat er aangeboden wordt via school en studie en probeer het vooral uit.’ - Fleur Kruijsdijk, studieadviseur

• Zoek contact
  Face-to-face contact werkt beter dan alleen online contact. Maar online contacten zijn weer beter dan geen contacten. Zowel activiteiten op sociaal gebied als bijvoorbeeld sport kunnen helpen om met eenzaamheid om te gaan. Daarbij is het goed om te onthouden dat wat voor jou werkt niet perse altijd voor de ander ook werkt. 

Tips voor ouders

Voor ouders is het voornamelijk een kwestie van kijken naar wat er nodig is voor hun kinderen. We geven ouders een aantal tips mee:

• Blijf in gesprek
  Blijven praten met je kind over hoe het gaat is één van de belangrijkste dingen. Belangrijk is om hierbij ook te observeren hoe je kind in zijn of haar vel zit en niet te snel conclusies te trekken. Niet iedereen heeft dezelfde behoeftes; sommige jongeren zijn gelukkig met online contacten en anderen willen graag samen met vrienden sporten.
• Maak ruimte voor het onderhouden van contacten
  Als je kind de neiging heeft zich terug te trekken en door thuisonderwijs geen contacten meer op te zoeken, kun je als ouders dat stimuleren en faciliteren. Kijk waar jouw kind behoefte aan heeft en zoek samen naar oplossingen. 

‘Bied ruimte om contacten te onderhouden, ook als dat betekent dat jij je kind naar een andere stad rijdt om een vriend(in) op te zoeken.’ - Gerine Lodder, onderzoeker

• Help jouw kind met een goede dag structuur en ruimte voor ontspanning 
  Als je kind thuis woont, kun je als ouder helpen een goede structuur in te bouwen. Bijvoorbeeld door samen te eten, op vaste tijden op te staan en/of bijvoorbeeld door elke dag samen naar buiten te gaan om te bewegen. 

Tips voor het onderwijs

Het onderwijs heeft een belangrijke taak in het signaleren en bespreekbaar maken van eenzaamheid onder jongeren. Deze taak krijgt nog niet altijd voldoende aandacht, onder andere door de grote praktische uitdagingen waar het onderwijs dit jaar voor stond met het aanbieden van (gedeeltelijke) online lessen. 

Een aantal tips voor het onderwijs zijn:

• Investeer in persoonlijk en positief contact met leerlingen en studenten
  Wees alert op signalen van eenzaamheid en maak het bespreekbaar. Een proactieve houding en een laagdrempelige aanpak is hierbij belangrijk. Vraag oprecht hoe het met de jongere gaat en vraag ook vooral door naar de situatie. Aandacht geven aan wat wél goed gaat en wat wél lukt bevordert de veerkracht van jongeren. Door persoonlijke gesprekken kan ook in kaart worden gebracht of jongeren eventueel extra hulp of ondersteuning nodig hebben. 

‘Wij vragen echt door naar de context van de student en het persoonlijke; hoe gaat het en wat betekent deze situatie voor jou? Maak het laagdrempelig en focus op het positieve in gesprekken: wat lukt wel? Dat wakkert de veerkracht aan van studenten.’ - Fleur Kruijsdijk, studieadviseur

• Stimuleer onderling contact
  Er zijn in het onderwijs allerlei voorbeelden van het koppelen en verbinden van jongeren aan elkaar. Zo zijn er bijvoorbeeld maatjesprojecten waarbij studenten met dezelfde interesses aan elkaar gekoppeld worden. Zij kunnen elkaar dan ontmoeten en praten over hun interesses. Belangrijk is dat dit alleen werkt wanneer de jongeren zelf aangeven hier behoefte aan te hebben. Daarnaast zijn er online apps waar studenten aan elkaar gekoppeld worden om bijvoorbeeld samen (online) te eten of een rondje buiten te wandelen. Ook kunnen studenten samen online studeren. Studenten hebben ook veel behoefte aan het delen van ervaringen in deze tijd merkten de studentpsychologen die we spraken. Dat helpt om de eigen ervaringen in perspectief te kunnen plaatsen.

‘Aan de UVA een digitale bibliotheek geopend, waarin studenten kunnen inloggen. Zij hebben de geluiden die horen bij een bibliotheek en zien dan ook anderen studeren, zodat zij gemotiveerd blijven.’ - Fleur Kruijsdijk, studieadviseur

‘We organiseren online workshops op thema. In break-out groepjes delen studenten wat ze lastig vinden en wat de stappen zijn die ze nemen.’ - Studentpsycholoog

• Geef informatie en tips
  Scholen kunnen op hun website tips en adviezen geven aan leerlingen en studenten om de coronatijd goed door te komen, variërend van vrijetijdsbesteding in coronatijd tot omgaan met sombere gevoelens of lusteloosheid. Een aantal voorbeelden van websites met tips waar scholen naar kunnen verwijzen of gebruik van kunnen maken:
  • https://thriveamsterdam.nl/uptalk/
  • https://www.uva.nl/actueel/coronavirus/initiatieven-en-hulp-voor-studenten.html
  • https://www.nji.nl/nl/coronavirus/Jongeren-en-jongvolwassenen/Gezond-en-chill-voelen/Ik-voel-me-alleen
  • https://www.eenzamejongeren.com/#coronatips
  • https://www.tudelft.nl/studenten/welzijn-en-studie/
• Besteed ook na de crisis aandacht aan de sociaal-emotionele ontwikkeling
  Het is belangrijk om ook na de lockdown bewust aandacht te besteden aan de sociale en emotionele ontwikkeling. Door de coronacrisis staat het onderwerp erg in de belangstelling, maar ook voor de crisis was dit een belangrijk aandachtspunt voor scholen en universiteiten. 

‘Tijdens de mentorlessen was er eerst vooral aandacht voor de praktische zaken. Maar nu wordt het tijd om meer aandacht te geven aan de sociaal-emotionele kant.’ - Ilse Verrijth, docent en mentor middelbare school

Tips voor gemeenten

Het kabinet heeft 200 miljoen euro extra beschikbaar gesteld voor een maatschappelijk steunpakket gericht op onder andere eenzaamheid. Het pakket richt zich specifiek op jongeren en kwetsbare groepen. We geven een aantal tips mee voor gemeenten voor de besteding van dit budget:

• Betrek jongeren bij de plannen
  De belangrijkste tip: denk niet vóór jongeren maar vraag hen zelf naar hun wensen, ideeën en behoeften. Wat is voor hen aantrekkelijk om gebruik van te maken? Wat zijn volgens hen goede manieren om elkaar te ontmoeten, zowel online als fysiek? Ook nu is betekenisvolle raadpleging van jongeren van groot belang.
• Stimuleer bewustwording rondom eenzaamheid
  Eenzaamheid signaleren begint met bewustwording. Wat zijn signalen van eenzaamheid en hoe kun je eenzaamheid vervolgens bespreekbaar maken? Scholen of de GGD kunnen bijvoorbeeld een ouderavond organiseren om ouders bewust te maken op welke signalen ze kunnen letten en hoe ze in gesprek kunnen gaan met hun kind over gevoelens van eenzaamheid. Daarnaast adviseren we ook trainingen over het signaleren van eenzaamheid voor professionals en vrijwilligers bij het jongerenwerk en sport- en culturele verenigingen. Ook kan social media goed ingezet worden om bewustwording rondom het thema bij jongeren te creëren. 

‘Het zou goed zijn als op de sportclubs of andere clubs er ook aandacht besteed wordt aan het signaleren van eenzaamheid. Het is belangrijk dat de jongeren zich gehoord en gezien voelen. Bespreekbaar maken dat het een moeilijke periode is en hen het gevoel geven dat ze het niet alleen hoeven te doen.’  - Ilse Verrijth, docent en mentor middelbare school

• Organiseer (blijvende) laagdrempelige ondersteuning
  Bied mogelijkheden voor jongeren en jongvolwassenen om via hulplijnen, een laagdrempelige inloop of chats met iemand in contact te komen om over hun zorgen te praten. Belangrijk hierin is om niet alleen ontmoeting te creëren, maar ook om mogelijkheden te bieden tot het oefenen van sociale vaardigheden en doorbreken van negatieve gedachtenproblemen. Dit kan bijvoorbeeld door het jongerenwerk en scholen opgepakt worden en kan ook digitaal zijn. Daarnaast moet je aanwezig zijn op de plekken waar jongeren samenkomen. 

‘Verwacht niet dat deze zorg klaar is na een maand. Je moet aanpassingsproblemen niet onderschatten. Jongeren met autisme springen eruit als risicogroep, maar ook jongeren die al wat meer kwetsbaar zijn (jongeren met depressieve klachten, angststoornissen of neurotische klachten).’ - Gerine Lodder, onderzoeker 

• Bevorder lokale samenwerking
  Door samen te werken met scholen, jongerenwerk, ouders, sportclubs en andere plekken waar jongeren komen, kun je breed signaleren, eenzaamheid bespreekbaar maken en indien nodig doorverwijzen. Stimuleren dat organisaties elkaar leren kennen is daarbij van belang net als een goede informatievoorziening over hoe je eenzaamheid bespreekbaar maakt en bij wie jongeren waarvoor terecht kunnen.

Tot slot

We weten niet precies wat de effecten van de contactbeperkende maatregelen op de langere termijn zijn op de sociale en mentale gezondheid van jongeren. Jongeren lijken gelukkig behoorlijk weerbaar te zijn. Tegelijkertijd weten we dat hoe langer jongeren vereenzamen, hoe ingewikkelder het wordt om de eenzaamheid te doorbreken. Daarom is het belangrijk voor alle betrokkenen alert te zijn en de komende periode aandacht te besteden aan het welbevinden en de sociaal-emotionele ontwikkeling van jongeren. Extra aandacht is nodig voor die jongeren die sociaal en mentaal al kwetsbaar waren. Door alle aandacht voor eenzaamheid in de media lijkt het taboe erop kleiner geworden en dat maakt voor alle betrokkenen de eerste stap, het bespreekbaar maken, in elk geval al wat makkelijker.