Eenzaamheid verhoogt risico op ouderenmishandeling en uitbuiting
Uit onderzoek en de praktijkervaringen van professionals blijkt dat eenzaamheid onder ouderen de belangrijkste risicofactor is voor financiële, materiële en sociale uitbuiting van ouderen. Naar schatting één op de 20 ouderen (5%) heeft na het 65e levensjaar ooit te maken gehad met mishandeling, waarbij financiële uitbuiting met 3% het meest vaak wordt gerapporteerd. In dit artikel wordt deze problematiek besproken aan de hand van enkele voorbeelden en eindigen we met mogelijkheden die er zijn om uitbuiting te voorkomen.
Slachtoffers van ouderenmishandeling ontvangen minder vaak bezoek dan ouderen die niet mishandeld worden. Vooral ouderen die zich ernstig eenzaam voelen, lopen een verhoogd risico op misleiding en financiële, materiële en sociale uitbuiting.
Aandacht voor sociale gezondheid
Ernstige eenzaamheid - het gemis aan betekenisvolle sociale contacten - weerhoudt ouderen er van om misleiding te doorzien en de uitbuiting als zodanig te ervaren en het te melden. Ze zijn bang het weinige contact dat ze hebben kwijt te raken. Hun eigen 'niet pluis' gevoel negeren ze. Om uitbuiting te voorkomen, is het dus van belang dat er aandacht is voor de sociale gezondheid van kwetsbare ouderen. Hieronder bespreken we de problematiek aan de hand van drie voorbeelden:
Verlies van de partner
Een belangrijke oorzaak van eenzaamheid onder ouderen is het verlies van de partner. Ouderen die hun partner verliezen kunnen zich sterk laten leiden door hun behoefte aan dagelijks contact. Hier kan misbruik van worden gemaakt, waardoor iemand uiteindelijk de regie over zijn leven verliest.
Voorbeeld: Iemand verhuurt aanvankelijk vrijwillig een kamer voor de gezelligheid in huis en het sociale contact. Na verloop van tijd komen er via deze persoon steeds meer mensen over de vloer. Eerst als bezoek, maar later trekt er iemand bij de kamerhuurder in. En daarna nog iemand, waardoor een overvalsituatie ontstaat. Het gaat stapje voor stapje steeds meer over grenzen van privacy. In zo’n geval kun je je als oudere steeds minder thuis gaan voelen in je eigen huis. Als je dan niet zo sterk in je schoenen staat, raak je de regie kwijt.
Geen familie (contacten) meer
Ook de wens om je relatieve rijkdom te willen delen met armere medeburgers kan leiden tot financiële uitbuiting. Zeker als iemand misbruik maakt van het vertrouwen dat de oudere in hem of haar stelt.
Voorbeeld: Iemand heeft geen familie meer of er is geen contact meer mee. De oudere is extra kwetsbaar als iemand het vertrouwen weet te winnen en steeds vaker op bezoek komt. Langzaam maar zeker wordt de oudere ertoe verleid om afspraken te maken met de notaris om het testament te wijzigen. Hoewel het Koninklijk Notariaat tegenwoordig een richtlijn heeft, zijn er notarissen die financiële uitbuiting niet signaleren. Zeker als ze de betreffende cliënt niet goed kennen. Bovendien kan Iemand met kwade bedoelingen net zo lang zoeken tot hij een notaris heeft gevonden die bereid is tot een wijziging.
Medelijden
Een eenzame oudere kan uit medelijden of om ertoe te willen doen, een ander helpen.
Voorbeeld: Een eenzame oudere vrouw komt op straat iemand tegen met wie zij medelijden heeft. Ze gaan ergens koffie drinken. Dit herhaalt zich een aantal keren. De ander vertelt dat hij of zij na de scheiding uit huis is gegaan en nu in een opvang verblijft. De oudere vrouw krijgt steeds meer medelijden en vindt het contact zo gezellig dat zij de ander een aanbod doet om bij haar in te trekken. De ander heeft geen eigen inkomstenbron en leeft van het geld van de vrouw. Soms schaamt zo iemand zich voor wat zij/hij doet, maar doet uit opportunisme ook geen moeite om een uitkering te krijgen. Het kan echter ook moedwillig gebeuren.
Een nieuwe vorm van ouderenmishandeling?
De meest bekende groepen plegers van financiële uitbuiting zijn familieleden, professionals en vrijwilligers. Maar in grote steden en ook daarbuiten is een nieuwe groep in beeld: mensen die een maatschappelijk kwetsbare positie aan een zekere mate van opportunisme verbinden: mensen met verslavingsproblemen, dak- en thuislozen, uitgeprocedeerde asielzoekers, maar ook sommige studenten onder wie de woningnood heel hoog is.
Voorkomen van vereenzaming is voorkomen van uitbuiting
Wat kun je doen?
Ouderen zijn extra kwetsbaar voor uitbuiting als zij zich ernstig eenzaam voelen. Door te werken aan het voorkómen en verminderen van vereenzaming onder ouderen, zijn zij ook minder kwetsbaar voor uitbuiting. Verschillende partijen kunnen bij de preventie van eenzaamheid en uitbuiting een belangrijke rol spelen, van familie, vrienden, buren, ondernemers tot vrijwilligers. Wij leggen in dit artikel de nadruk op de rol van beroepskrachten in zorg, welzijn en bij banken, notarissen en politie.
Eenzaamheid neemt toe
Eenzaamheid is tussen 2015 en 2017 toegenomen onder ouderen die ondersteuning krijgen vanuit de Wmo, concludeert het SCP in de rapportage Sociaal Domein 2017. Om uitbuiting te voorkomen, is het verstandig dat er aandacht is binnen de bestaande ondersteuning en zorg voor de sociale gezondheid van ouderen. Volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau moeten hulpverleners, zoals wijkverpleegkundigen, meer tijd en ruimte krijgen om het gesprek met cliënten te voeren over eenzaamheid.
Versterk waar kan het sociaal netwerk
Minstens zo belangrijk is dat er meer en beter gebruik gemaakt wordt van de lokale welzijnsorganisaties die de mogelijkheid hebben om cliënten, waaronder ouderen, te ondersteunen met het onderhouden en versterken van een sociaal netwerk.
Minder contact, minder signalering
Strengere indicatiestelling werkt tegen
Het SCP concludeert ook dat het aandeel 75-plussers dat huishoudelijke hulp en andere Wmo-voorzieningen gebruikt, is gedaald met 24%. Dat heeft waarschijnlijk te maken met de strengere indicatiestelling vanwege een gebrek aan financiën bij gemeenten. Het gevolg kan zijn: minder contact met professionals en minder kans op het signaleren van eenzaamheid en uitbuiting.
Lokale allianties
Intussen wordt er gewerkt aan de uitbreiding van het aantal lokale allianties tegen financiële uitbuiting. In deze lokale netwerken bundelen professionals hun kennis over financieel misbruik van ouderen. Lokale allianties zijn verschillend samengesteld; gedacht kan worden aan banken, notarissen, bewindvoerders, gemeenteambtenaren, wijkagenten, mantelzorgers en sociaal wijkteam medewerkers. Het streven is om er in elke gemeente een te hebben. Na de pilots, die in 2015 werden afgerond, is hun aantal gegroeid naar ruim 50.
Beleid rondom financiële uitbuiting
Banken, notarissen en politie hebben intussen ook hun beleid onder de loep gehouden en gewijzigd. Banken hebben speciale seniorenadviseurs die ouderen thuis helpen bij hun bankzaken, ouderen online en telefonisch bijstaan. Bijvoorbeeld via het instellen van een paslimiet of de opening van een zakgeldrekening. Ook geven zij tips om uitbuiting te voorkomen.
Andere initiatieven:
- De Rabobank (als voorbeeld) heeft een ‘Werkinstructie financiële uitbuiting’ ontwikkeld. Deze beschrijft de stappen die een medewerker van de Rabobank kan zetten bij vermoedens van financiële uitbuiting.
- De Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB) heeft een stappenplan voor notarissen gemaakt waarin wordt beschreven wat zij kunnen doen bij een constatering of vermoeden van financieel misbruik. Het stappenplan moet de notaris praktische handvatten bieden. Dit stappenplan is een vertaling van de Wet Meldcode. Bij financieel misbruik moet de notaris ‘dienstweigeren’. Ook omvat het stappenplan nazorg.
- Het Redactieteam Bancaire fraude PolitieKennisNet heeft een Handreiking aangifte bij financiële uitbuiting van ouderen ontwikkeld.
Bronnen en verder lezen
- Bakker, L., Witkamp, B., Timmermans, M., Janssen, J., Lindenberg, J. (2018). Aard en omvang ouderenmishandeling: eindrapport. Amsterdam/Breda/Leiden: Regioplan/Avans Hogeschool/Leyden Academy.
- Campen, C. van, Vonk, F., Tilburg, T. van (2018). Kwetsbaar en eenzaam? Risico’s en bescherming in de ouder wordende bevolking. Den Haag: SCP.
- Krediet, G. (2017). Ouderenmishandeling. Springer.
- Publicatie: Wat werkt bij de aanpak van eenzaamheid.
- Website aanpak ouderenmishandeling.
- Veilig Financieel Ouder Worden Gelderland-Zuid - voorlichtingsfilm.
