Eigen regie van ouderen onder druk door coronamaatregelen

‘Ik word beperkt in wat ik zou willen doen’

Artikel
Coronadossier

De maatregelen die genomen worden om het coronavirus een halt toe te roepen, hebben grote gevolgen voor ouderen, zeker voor hen die alleenstaand zijn. Gelukkig verruimt het kabinet de mogelijkheden voor bezoek enigszins. Sinds 29 april geldt het advies dat zelfstandig wonende ouderen van 70 jaar en ouder met enige regelmaat bezocht kunnen worden door één of twee vaste personen. De bezoekersregeling voor verpleeghuizen kan nog niet worden aangepast, wel zal hiermee getest worden vanaf 11 mei. Ondanks de versoepelingen staat de eigen regie van ouderen nog steeds onder druk. Uit onderzoek weten we dat eigen regie samenhangt met kwaliteit van leven: zelf kunnen beslissen over hoe je je dag indeelt en hoe de benodigde aandacht, zorg en ondersteuning daarbij past. Wat betekenen de maatregelen voor de eigen regie van ouderen en hoe kan aan de behoeften van deze ouderen tegemoet worden gekomen?

Voor veel ouderen zijn het in de coronacrisis lange, eenzame dagen. Telefoontjes, zwaaimomenten of kaartjes brengen wel verlichting, maar kunnen de behoefte aan het geven van een knuffel of met elkaar op de bank een praatje maken, niet vervangen. Dit speelt vooral bij alleenwonende ouderen, die ofwel thuis of in een woonvorm wonen. De bezoekregelingen worden langzaam versoepeld en dat is goed nieuws voor deze ouderen. Toch is het de moeite waard om na te gaan wat ouderen het meest missen, en wat ze zelf kunnen bedenken om deze zware tijd door te komen. We weten dat het nog een tijd kan duren voordat er weer sprake is van meer vrijheid rond bezoek.

In deze tijden van corona verzinnen professionals, vrijwilligers en inwoners die om kwetsbare ouderen heen staan veel om enige verlichting te brengen in het afgedwongen isolement. Een bonte lijst voorbeelden passeert de revue, zo blijkt ook uit dit coronadossier. Explosies van creativiteit, samenwerking in de buurt en plaats zien het licht. Massaal schiet Nederland in de stand van hulp- en zorgverlener. Telefoon en tablet blijken onmisbaar in het onderhouden van contact, maar we weten ook dat het niet voor iedereen werkt. Beeldbellen en digitale oplossingen staan met stip op 1 als het gaat om alternatieve vormen van hulp en aandacht geven, zo blijkt ook uit de aanpak van eenzaamheid, dagbesteding en casemanagement dementie in tijden van corona. Het is echter belangrijk om te beseffen dat lang niet iedereen mee kan en mee wil doen aan digitale mogelijkheden, simpelweg omdat het ontbreekt aan digitale vaardigheden of omdat schermpjes voor onrust en inbreuk op privacy zorgen.

Eigen regie

Bij eigen regie staat eigenaarschap voorop: ik ben degene die achter het stuur zit. Ook al kan ik niet alles zelf doen, ik heb een bepalende stem in de richting die ik op wil. Mensen ervaren eigen regie als ze de inrichting van hun leven kunnen baseren op eigen waarden en drijfveren, als ze zeggenschap hebben over wat ze doen en wat er met hen gebeurt, als ze daarin optimaal gebruik kunnen maken van hun eigen kracht. Hieronder de werkzame elementen van eigen regie:

  1. Eigenaarschap: een mens is eigenaar van zijn eigen leven en de daarbinnen te nemen keuzes.
  2. Kracht: het vermogen om zelf te beslissen, bepaald door eigen kennis, vaardigheden, zelfvertrouwen en handelingsruimte.
  3. Motivatie: dat wat iemand motiveert, persoonlijke waarden, een goed leven volgens eigen inzicht.  
  4. Contacten: iets betekenen voor anderen en delen van plezier en zorgen.

Tips uit Almere

Het is van belang dat de professional en vrijwilliger die alternatieve vormen van contact hebben met ouderen, de werkzame elementen hier naast leggen. En zich daarbij afvragen op welke wijze eigen regie ouderen stimuleert en aanspreekt. Om daarmee gevoelens van angst en verlamming wat te doorbreken. Niet alles is mogelijk, tegelijk is niet alles onmogelijk. Als voorbeeld kan de werkwijze van Humanitas Almere dienen.

Noortje Huisman is bij Humanitas projectcoördinator Steun Bij Rouw & Huisbezoek. Het is alle 60 vrijwilligers verboden om op huisbezoek te gaan. Beeldbellen biedt ook hier uitkomst. Maar Noortje ziet kansen in al deze droefenis om degenen die verstoken zijn van bezoek, tips te geven er zelf het beste van te maken. Vrijwilligers krijgen een lijst met ideeën die bijdragen aan mentaal en gezond thuis blijven om te bespreken met hun cliënten. Verder onderhoudt Noortje veel contact met de vrijwilligers en kunnen zij voor vragen altijd met haar bellen. De lijst maakte Noortje met haar (samen)werkingspartner Vanessa Steenbergen van de welzijnsorganisatie de Schoor. En zo werd deskundigheid gekoppeld. Eerlijk is eerlijk: niet alle tips zijn bruikbaar voor ouderen die niet naar buiten mogen. Movisie heeft deze tips aangepast en als inspiratie in dit artikel geplaatst (zie kader).

Bij ouderen met dementie is het eveneens de moeite waard om binnen alle beperkingen toch nog de aanknopingspunten op te zoeken op welke wijze je kunt aansluiten bij hun behoefte. Het is zoeken naar positieve manieren die helpen bij het aangaan van het gesprek. Behulpzaam zijn de stappen die zijn geformuleerd in het kader van Samen Beslissen. Uit de stappen blijkt de focus voor de wensen van de persoon met dementie en het zoeken naar oplossingen die daarbij passen.

Samen Beslissen bij dementie in 5 stappen

  • Stap 1: De vraag bespreken: ‘Ik wil mijn partner graag zien.’
  • Stap 2: De mogelijkheden samen bespreken: ‘Dat kan via beeldbellen of door voor het raam te gaan staan.’
  • Stap 3: De voor- en nadelen bespreken: ‘In het echt zien kan nu niet. Het mag niet. Daar kun je ziek van worden. Maar je kunt toch wel iemand zien en horen, zonder aan te raken.’
  • Stap 4: De voorkeuren bespreken: ‘Ik laat je even zien hoe het beeldbellen werkt en we lopen naar het raam; wat zou je willen? Ik help je.’
  • Stap 5: De beslissing nemen: ‘Elkaar door het raam zien: Ik ga regelen dat er iemand komt. Help je mij daarmee?’

De maatregelen die gelden voor zelfstandig wonende ouderen in verpleeghuizen en andere woonvormen beperken de eigen regie van deze ouderen. Ouderen kunnen zelf niet meer beslissen welke contacten in fysieke nabijheid ze met anderen aangaan en of ze zich even buiten het complex waar zij wonen kunnen begeven om een wandeling te maken of boodschappen te doen.

Sociale isolatie

Het sociale leven van veel ouderen die in verpleeghuizen en kleinschalige woonvormen wonen, is sinds de invoering van de maatregelen ingrijpend veranderd. Hoewel sommige zorginstellingen hier creatieve oplossingen voor bedenken, zijn de uiteenlopende vormen van sociaal contact die zich normaal gesproken voordoen ruwweg teruggebracht tot twee mogelijkheden: contact in fysieke nabijheid met zorgverleners binnen de woonvorm, en contact met familieleden, vrienden en vrijwilligers via de telefoon en via internet, bijvoorbeeld door te videobellen.

Heiko wandelt

De beperking van mogelijkheden om sociaal contact te onderhouden, kunnen leiden tot een toename van eenzaamheid onder ouderen die in dergelijke woonvormen wonen. Op de langere termijn kan eenzaamheid grote gevolgen hebben voor het welbevinden en de gezondheid van mensen. In de meeste gevallen is de ervaring van eenzaamheid tijdelijk. Wanneer eenzaamheid echter ernstig is, voor langere tijd aanhoudt en mensen niet op eigen kracht vanuit het proces van vereenzamen kunnen klimmen, wordt het problematisch. Het emotionele en fysieke welbevinden gaan erdoor achteruit en op de langere termijn heeft eenzaamheid een negatieve invloed op de gezondheid van mensen. Fysieke gezondheidseffecten waar eenzaamheid aan bij kan dragen zijn bijvoorbeeld beroertes, hoge bloeddruk, hart- en vaatziekten, slaapproblemen en een verminderde afweer.

In gesprek met Heiko (88 jaar, bewoner van een woonzorgcentrum)

We spreken met Heiko van Midloo, bewoner in een woonzorgcentrum voor blinden en slechtzienden, over hoe hij de coronamaatregelen ervaart. Drie bewoners van het woonzorgcentrum zijn waarschijnlijk overleden aan Covid-19, en twaalf bewoners zitten in isolatie omdat zij mogelijk met het virus besmet zijn. Hoewel Heiko in een aanleunwoning bij het woonzorgcentrum woont, is het beleid voor hem hetzelfde als voor de bewoners van het verpleeggedeelte.

Heiko mag geen bezoek ontvangen, geen bezoeken afleggen aan andere bewoners van het woonzorgcentrum en hij mag het terrein niet af. Hij omschrijft zijn situatie als volgt: ‘Ik woon in een cel, maar wel in een mooie cel met vier kamers. En we mogen onszelf even laten luchten in het park. Mensen (zoals Heiko, red.) die zelfstandig het park in kunnen, mogen een wandeling maken.’ Verder vertelt Heiko dat er ondanks de maatregelen een rustige stemming in het woonzorgcentrum heerst: ‘Er heerst geen paniek. Het gaat over het algemeen vrij goed. (…) Ze zijn erg streng. Maar het voelt niet alsof ik onder een heel streng regime woon, ze gaan er goed mee om en we worden van tijd tot tijd goed op de hoogte gehouden.’

Sociale contacten

In de geluidsfragmenten hieronder vertelt Heiko over het sociale contact dat hij had tijdens bijvoorbeeld het doen van boodschappen en het bezoeken van de kerk. ‘Soms ontstaat er een gesprekje en dat is heel erg leuk, dat je op die manier contact onderhoudt. (…) Dat mis je.’

Ook zegt Heiko: ‘Het fijnste zou zijn als je weer bezoek mag ontvangen. De kinderen komen hier normaal gesproken vrij regelmatig, dat was fijn. Ik ging ook vaak even met hen uit eten, even iets anders doen, even een andere horizon. Dat je even iets anders kunt zien, en dat je met je dochter of met je zoon het nodige kunt bepraten. Maar dat, ja, dat mis ik. Ik mis ook de contacten hier onderling. Bijvoorbeeld de praatjes die je maakt met de buren, maar ook het contact in lastige situaties. Om een voorbeeld te geven: ik heb hier een meneer ontmoet, en deze meneer kwam me op een gegeven moment vertellen dat zijn vrouw overleden was. Toen zijn vrouw begraven werd, kwam net dat bevel dat wij er niet meer uit mochten en elkaar niet meer op mochten zoeken. Ik was van plan om een dag of wat na de begrafenis van zijn vrouw naar hem toe te gaan, om hem mijn medeleven te betuigen en om te informeren hoe het was gegaan. Vanwege de maatregelen lukte dat niet, en vanwege het oog op privacy kon ik zijn telefoonnummer ook niet van de receptie krijgen. Dat soort dingen zijn heel erg.’

Eigen regie

Heiko vertelt over hoe hij een afname van eigen regie ervaart: ‘Ik word beperkt in mijn uitingen naar anderen. Ik kan niet bij andere bewoners op bezoek die gehandicapt zijn en weinig van hun plek kunnen komen, om daar eens wat contact mee te hebben. Dat mag niet meer, dat is allemaal voorbij. De enige verruiming van de maatregelen waar ik op hoop, is dat ze hier een kamer vrijmaken die we mogen gebruiken om bezoek te ontvangen. Ik denk alleen niet dat ze dat hier durven en kunnen. Mensen zouden dan natuurlijk wel het gebouw binnen moeten gaan, en dat brengt een risico met zich mee.’

Veerkracht

Tot slot vertelt Heiko over wat hem helpt de dagen door te komen in deze lastige tijd: ‘Je moet ook naar de dingen kijken die je nog wel kan en waar je blij mee kunt zijn, zodat het andere wat verdrongen wordt. Als er iets vervelends in je hoofd komt, moet je zorgen dat er iets anders voor in de plaats komt waar je blij mee bent, en daar zo veel mogelijk aan vasthouden. Zo zit ik ook in elkaar. Wat ik niet kan zien vanwege mijn slechtziendheid, daar wil ik niet over treuren. Ik ben blij met wat ik nog wel kan zien, daar focus ik me op. Om nog een voorbeeld te noemen, ik mis mijn vrouw nog elke dag. Ze is twee jaar geleden overleden. Maar ze komt ook vaak bij me langs in mijn gedachten. Vooral op zaterdag als ik de krant heb en met een puzzel aan de slag ga. We puzzelden dan altijd samen. Dat noem ik een ‘Brechtje-moment’, een heel fijn moment. Ik hoop dat ik het einde van de coronacrisis mee kan maken en dat ik al mijn kinderen en kleinkinderen weer kan knuffelen. Nu bellen en mailen zij me vaak. Daar word ik erg blij van!’

Reflectie van Movisie-expert Els Hofman: 5 vragen

1. Welke gevolgen hebben het sociaal isolement voor thuiswonende ouderen?

‘Voorop staat dat de situatie van niet-zelfgekozen isolement zwaar is voor degenen die niet naar buiten kunnen en ook geen bezoek mogen ontvangen. Evenals voor de geliefden en andere betrokkenen. Het is nog niet mogelijk de gevolgen te overzien van de lange tijd van isolatie, maar dat het ongunstig werkt op de kwaliteit van leven staat niet ter discussie. Mogelijk biedt de ingang naar principes van eigen regie nog wel wat aanknopingspunten voor voorlichting. Het blijven vragen wat mensen wel nog kunnen en willen binnen de restricties die er zijn en het samen zoeken naar mogelijkheden, blijft ook in de coronacrisis actueel.’

2. Op welke manier staat de eigen regie onder druk?

‘De maatregelen die verband houden met de coronacrisis zetten de eigen regie van mensen onder druk. Als je niet meer naar buiten mag en geen bezoek mag ontvangen, zijn keuzes over hoe je je dag indeelt beperkt. Helaas zijn hiervoor niet voldoende alternatieven beschikbaar. Het is een kwestie van accepteren en wachten tot het beter wordt.’

3. Wat kan je doen als (sociaal) professional?

Het gesprek aangaan met de oudere over wat verlichting kan geven, heeft altijd zin. Ook al kom je met elkaar maar tot de conclusie dat het aankomt op afzien en doorzetten, dan nog kan het stellen van een vraag bij de oudere gedachten ordenen en activeren of er nog knoppen zijn waar hij of zij zelf aan kan draaien om de dag wat beter door te komen. Voorbeeld: iemand luistert graag naar muziek. Als naaste of hulpverlener kun je vragen: welke muziek vind je zo mooi dat je vindt dat ik ernaar zou moeten luisteren. Wil je mij dat laten weten? Dan luister ik en vertel ik je wat ik er van vind. Dit voorbeeld illustreert hoe je iemand zelf met iets aan de slag krijgt, maar ook meedenkt en meedoet.’

4. Hoe kunnen we de veerkracht van (thuiswonende) ouderen versterken?

Kijk eens naar de veerkracht die Heiko laat zien! Je hoeft hem niet veel bij te brengen over eigen regie, maar het helpt hem weer wel aandacht te krijgen voor wat hij doet. Door het gesprek kan hij trots zijn op hoe hij omgaat met situatie. Moeilijker is het voor ouderen iets te betekenen die veel hulp en ondersteuning ontvangen zoals in verpleeghuizen. Naasten of (vrijwillige) hulpverleners die onmacht voelen omdat zij voor hun oudere niets kunnen doen, zullen net als de oudere zelf, dit moeten accepteren. Hoe lastig ook. Doe dan vooral wat je hart je ingeeft of besef dat je niet de enige bent.

5. Welke tip zou je tenslotte willen delen?

‘Ik raakte geïnspireerd door het gesprek dat ik had met Noortje Huisman. Ik vind het prijzenswaardig dat je met samenwerkingspartners, vrijwilligers en collega’s naar mogelijkheden zoekt om het contact op een andere wijze in te vullen. Met elkaar bedenken wat wél kan. Focus aanbrengen op wat hun cliënten om mentaal en fysiek gezond te blijven. Ook aansprekend is een memo van het Netwerk Dementie Haaglanden (onderdeel van Stichting Transmurale Zorg). Op enkele pagina’s staat heel duidelijk samengevat wat de gevolgen zijn voor mensen die dementie in verschillende fasen hebben. Nu, maar ook als de lockdown weer langzaam afgebouwd wordt. Vooral goed om inzicht te hebben in de betekenis voor de dementerenden van het wegvallen van allerlei ontmoetingsmogelijkheden. Wat ik kortom zie, is veel stuurmanskunst. Dat uit zich in geduld hebben, doorzettingsvermogen, creativiteit, bereidheid tot actie én acceptatie om de situatie het hoofd te bieden. Ik hoop dat het bijdraagt aan het welbevinden van (thuiswonende) ouderen.

Tips voor ouderen geïnspireerd op de tips van Humanitas Almere en welzijnsorganisatie de Schoor

  1. Beweeg zoveel mogelijk elke dag. Het is ontzettend goed voor je brein en werkt neurologisch gezien indirect mee aan het verminderen van eenzaamheid. De bekende neuropsycholoog Erik Scherder beaamt dit.
    1. Doe mee met ‘Nederland in beweging’ dagelijks op NPO1 en NPO2
    2. ANBO stoelyoga, onder begeleiding van een docent via: https://www.anbo.nl/online-yoga-van-anbo
    3. Ga na welke lokale initiatieven er nu zijn van bijvoorbeeld sportcoaches of sportschool en lokaal welzijnswerk.
  2. Zorg voor een vast dagritme. Ook al valt een aantal vaste activiteiten weg, zoals het wekelijkse bezoek van je naaste of het loopje naar de supermarkt, probeer toch zoveel mogelijk routines in een dag te houden. Dat geeft structuur.
    1. Kleed je op tijd aan, eet op normale tijdstippen en behoud het gewone waak- en slaap ritme.
    2. Handhaaf gewoonten die er al waren in het weekend: de krant lezen, of op zondag online een kerkdienst bijwonen. Heiko vertelde bijvoorbeeld dat hij op zaterdag altijd puzzelt en dat blijft hij ook doen.
  3. Doe elke dag iets wat je leuk vindt! Dit houdt voor iedereen iets anders is. Dit is een mooi gespreksonderwerp in het contact met de oudere en je kunt helpen om daar over na te denken.
    1. Begin met een vraag over wat iemand leuk vindt om te doen in huis. Misschien is dit bij de oudere een beetje weggezakt. Help daarin met voorbeelden als je iemand goed kent.
  4. Sta even stil bij iets wat fijn, goed of plezierig was. Het kan de oudere helpen om hierbij stil te staan en te benoemen. Het draagt bij aan positief kunnen denken.
    1. Als je contact hebt met de oudere, vraag naar een positieve gebeurtenis. Ook kleine dingen zijn belangrijk; een kaartje wat je hebt ontvangen; iets lekkers wat je hebt gegeten of een onverwacht telefoontje, iets wat iemand zelf heeft ondernomen… er is altijd wel iets te vinden.
  5. Wees trots op jezelf en dankbaar voor kleine dingen! In deze lastige periode is het belangrijk om jezelf in het zonnetje te zetten. Wat is goed gegaan? Heb je je zelf overwonnen om iets te doen waar je tegen op zag? Dankbaarheid houdt in dat het wonderen doet met je brein om even bewust stil te staan bij de dingen waar je dankbaar voor bent. Hoe klein of groot ze ook zijn. En het is net wat anders dan stil staan bij iets wat fijn, goed of plezierig was.

Lees verder