Eigen regie: Wat weten we en waar staan we?

Iedereen kan in een situatie terechtkomen waarin hij een beroep moet doen op hulp of ondersteuning. De wereld van zorg en welzijn is complex, en heeft verschillende werkwijzen en taalgebruiken. Hierdoor kan het lastig zijn om een overzicht te hebben van welke hulp of ondersteuning nodig is en de juiste keuzes te maken. Met een machteloos gevoel als gevolg.

Juist in deze situaties, waarin zelfstandig functioneren niet meer mogelijk is zonder hulp of ondersteuning, is het belangrijk dat mensen zelf de regie over hun leven in handen blijven houden. In zo’n situatie voelt iemand zich vaak overgeleverd aan de afwegingen en beslissingen van een toegangsfunctionaris en/of hulpverlener. Een grotere afhankelijkheid van zorg- en dienstverlening brengt het risico met zich mee dat mensen zich niet meer in staat voelen om zelf te beslissen. Hij of zij is de regie kwijt op zijn of haar situatie, en kan zich hierdoor kwetsbaar en onzeker voelen.

Wat is eigen regie?

Eigen regie definiëren we als: ‘Regie over alle domeinen van het eigen leven én alles wat naar eigen inzicht nodig is om een goed leven te leiden’

Eigen regie gaat verder dan alleen de zorg, het gaat erom dat mensen hun leven kunnen leiden zoals zij dat willen en dat de zorg daarop aansluit. Bij eigen regie staat eigenaarschap voorop: ik ben degene die achter het stuur zit. Ook al kan ik niet alles zelf doen, ik heb een bepalende stem in de richting die ik op wil. Mensen ervaren eigen regie als ze de inrichting van hun leven kunnen baseren op eigen waarden en drijfveren, als ze zeggenschap hebben over wat ze doen en wat er met hen gebeurt, als ze daarin optimaal gebruik kunnen maken van hun eigen kracht en ze daarin erkenning en steun ondervinden van hun eigen netwerk.

Het concept eigen regie is belangrijk. Uit onderzoek blijkt dat ervaren eigen regie ouderen beter in staat stelt om met tegenslagen om te gaan, en het vermindert stress en bevordert het welbevinden*. Het zelf kunnen voeren van de regie is cruciaal voor de duurzame vergroting van kwaliteit van leven van mensen. Dit geldt voor alle mensen die niet geheel zelfstandig hun leven kunnen leiden. Uitgaan van de eigen regie en keuzes van de inwoner kan uiteindelijk leiden tot duurzame oplossingen, omdat deze beter passen bij de belevingswereld van de inwoner. Dat de hulp en ondersteuning is afgestemd op hun vraag en behoeften. Dit sluit aan op de doelen van de transformatie in het sociale domein; namelijk vraaggerichte hulp en zorg, op een efficiënte wijze en op maat geboden.

Eigen regie, eigen kracht, eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid: wat bedoelen we ermee?

Eigen regie, eigen kracht, eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid zijn centrale begrippen in de transities en transformatie van het sociale domein. Het zijn dan ook de kernbegrippen die in wetgeving worden gehanteerd. Echter, ze worden niet in alle wetten identiek gebruikt en hebben steeds een net iets andere invulling**. Een van de redenen daarvan is de begripsverwarring die is ontstaan omdat er voortdurend nieuwe namen en deels overlappende begrippen worden gebruikt om duidelijk te maken welke ideeën ten grondslag liggen aan het overheidsbeleid. Onderstaand tabel geeft het verschil tussen de begrippen in het kort weer.

Begrip Kern Kernvraag
Eigen regie Zelf bepalen Wat wil ik?
Eigen kracht Zelf kunnen Wat kan ik?
Zelfredzaamheid Zelfstandig mee kunnen doen Is compensatie nodig?
Eigen verantwoordelijkheid Zelf moeten of mogen Wat moet of mag ik zelf doen?

Bron: Brink, C. (2013)

In het sociale domein worden zelfredzaamheid en eigen regie vaak, ten onrechte, aan elkaar gelijkgesteld. Eigen regie gaat om kiezen en bepalen en zelfredzaamheid gaat om zelf doen. Er bestaat een spanning tussen het stimuleren van eigen regie en het stimuleren van de zelfredzaamheid van cliënten. In de praktijk is het ingewikkeld en kunnen de begrippen dicht bij elkaar liggen: anderen willen en kunnen inschakelen om jou te helpen is een vorm van zelfredzaamheid; tegelijkertijd is dat een vorm van eigen regie. Echter, als er een te grote nadruk ligt op zelfredzaamheid, dan kunnen de mogelijkheden en motivatie van mensen om zelf aan het stuur te staan en regie te hebben, verdwijnen. Zelfredzaamheid is pas duurzaam en effectief als wordt geïnvesteerd in eigen regie van mensen in een kwetsbare situatie***. Eigen regie is de verbinding tussen kwaliteit van leven en de noodzakelijke zelfredzaamheid. 

Typologie eigen regie en zelfredzaamheid

In ‘Zelfregie in de Praktijk’ is onderzoek gedaan naar de eigen regievoering van mensen in een kwetsbare positie. Aan de hand van interviews met welzijnsprofessionals en cliënten is onderzocht wat de begrippen eigen regie en zelfredzaamheid betekenen in het contact tussen cliënt en hulpverlener. In het onderzoek wordt invulling gegeven aan de begrippen zelfregie en zelfredzaamheid en wordt aan de hand van een typologie van vier menstypen geïllustreerd waar deze begrippen elkaar raken en waar zij uiteenlopen. In de praktijk zal niemand strikt onder één menstype te positioneren te zijn. Wel geven zij een indicatie van hoe zelfredzaamheid ofwel hulpafhankelijkheid samengaan of uiteenlopen met de eigen regievoering.

Figuur zelfregie

Eigen regie in beleid

In beleidsnota’s onderkennen veel gemeenten het belang van eigen regie. In sommige gevallen wordt het belang van eigen regie aangehaald door beleidsmakers met de argumentatie dat door het versterken van eigen regie minder gebruik gemaakt zal worden van zorg. De valkuil hierbij is dat de beweegreden om eigen regie te versterken, voornamelijk ligt bij beperken van kosten en daardoor ervaren kan worden als opgelegde eigen regie. Eigen regie gaat om de verruiming van keuzevrijheid van inwoners, de ruimte om eigen talenten en mogelijkheden te ontplooien. Het is daarom van belang om scherp te zijn bij het lezen van beleidsnota’s op beweegredenen en belangen waarom er gepleit wordt voor eigen regie. Het is belangrijk om goed zicht te hebben op de betekenis van de begrippen en scherp te zijn op hoe ze worden ingezet in beleid en praktijk.

Twee vragen kunnen hierbij helpen:

  • Gaat het over verruiming van keuzevrijheid, ruimte om de eigen talenten en mogelijkheden te ontplooien (emancipatie) en kansen om mee te doen en bij te dragen aan de samenleving (participatie)?
  • Gaat het over beperking van de toegankelijkheid van professionele ondersteuning (bezuinigingen)?****

Tips voor Wmo-raden, regionale en lokale belangenbehartigers en cliëntenorganisaties

Om bij te dragen aan passende ondersteuning voor alle burgers waarbij zij voldoende de eigen regie over hun leven hebben, zijn een vijftal tips opgesteld. Tips om in de gaten houden hoe eigen regie wordt gebruikt in beleid en praktijk:

  1. Bedenk, vraag na of spreek af in welke betekenis een begrip wordt
  2. Bedenk, vraag na of spreek af over wie het gaat
  3. Stimuleer initiatieven die de mogelijkheden tot eigen regie vergroten
  4. Laat de gemeente weten hoe zij eigen regie kunnen stimuleren
  5. Signaleer onaanvaardbare situaties

In Zelfregie, eigen kracht, zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid, de begrippen ontward  worden deze tips verder uitgewerkt.

Eigen regie in de praktijk

Het begrip eigen regie heeft een belangrijke plaats gekregen in het denken en handelen van professionals. Het vraagt om een andere houding, niet alleen in zorg en welzijn, maar in alle aspecten van het leven. Dat is geen eenvoudige opgave voor professionals. De manier waarop de hulpverlening is georganiseerd, kan belemmerend werken voor de eigen regie. Bijvoorbeeld als iemand niet zelf mag kiezen van wie hij of zij begeleiding krijgt, geen inzage heeft in zijn of haar dossier of geen keus krijgt in begeleidings- of behandelingsmethoden. Als professional in zorg en welzijn sluit je aan bij de wensen van je cliënt en respecteer je dat deze zijn of haar leven naar eigen keuze inricht. Dat vraagt een bepaalde manier van werken. Movisie heeft een instrument ontwikkeld genaamd Quez. QueZ helpt professionals en vrijwilligers om in het gesprek met de cliënt consequent uit te gaan van de eigen regie, hiervoor bieden zij een aantal vragen. De vragen zijn bedoeld voor professionals die willen werken vanuit de eigen regie van mensen in kwetsbare situaties. Het instrument bestaat uit twee reeksen met vragen, enerzijds vragen voor het gesprek met cliënten en anderzijds reflectievragen voor casuïstiekbespreking of intervisie met collega’s.

Meer lezen over eigen regie

  • Wat Werkt dossier: Eigen regie. In het dossier Wat Werkt bij eigen regie? wordt het begrip eigen regie uitgebreid toegelicht. Er wordt stilgestaan bij de werkzame elementen, zoals eigenaarschap, kracht, motivatie en contacten. Daarnaast staan de competenties die eigen regie vragen van professionals in het dossier beschreven.
  • Toolkit: Werken aan eigen regie. In dit overzicht vind je informatie over instrumenten en methoden die professionals helpen mensen regie te laten hebben en houden over hun leven.
  • Minicursus Werken vanuit zelfregie.
  • OER-test. Speciaal voor medewerkers in zorg en welzijn is een test ontworpen waarmee je inzicht krijgt in hoeverre jij ondersteunend bent aan de eigen regie van de cliënt: ‘de OER-test’.

Dit artikel is geschreven door Ton van Elst, oud-medewerker van Movisie.

 

* Moser, Debra K. en Kathleen Dracup (1995). Psychosocial recovery from a cardiac event. The influence of perceived control. In: Heart & Lung: The Journal of Acute and Critical Care, jg. 24, nr. 4, p. 273-280

** SCP (2016). Overall rapportage sociaal domein 2015. Rondom de transitie. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau.

*** Vlind, M (2013). Zelfregie in de praktijk. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam

**** Brink, C. (2013) Zelfregie, eigen kracht, zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid. De begrippen ontward. Utrecht: Movisie