Eigenaarschap en koppelkansen

Hoe geef je inwoners eigenaarschap in de energietransitie? Maarten ter Huurne, onderzoeker bij de Hogeschool Utrecht (HU), neemt ons aan de hand van zijn onderzoek mee in de sociale kant van de energietransitie in Soest.

‘De energietransitie heeft een grote impact op het leven van burgers; draagvlak en acceptatie zijn cruciaal. In wijken waar veel mensen kampen met multi-problematiek, is zowel bewonersparticipatie als draagvlak niet vanzelfsprekend; bewoners zijn vaak minder goed georganiseerd en ook is er meer dan gemiddeld sprake van wantrouwen in de overheid.

In 2019 was het deel duurzame energie dat we samen gebruikten 9% (RIVM, 2021)

Vanuit de HU onderzoeken we hoe we inwoners meer eigenaarschap kunnen geven in deze transitie. Dit doen we aan de hand van participatief actieonderzoek met bewoners en samenwerkingspartners waaronder de gemeente Soest, een welzijnsorganisatie, een woningcorporatie en vrijwilligersorganisaties (schuldhulpmaatjes en energiecoaches). We zijn samen met hen op zoek gegaan naar koppelkansen. Dat houdt in dat maatschappelijke opgaven en oplossingen zo aan elkaar verbonden worden, dat er win-winsituaties ontstaan. Denk aan combinaties als de gezondheidsopgave: gebrek aan lichamelijke beweging en opruimen van zwerfafval in de wijk, ook wel plogging genoemd. Of de aanleg van een warmtenet, dat tevens met inspraak van bewoners aangegrepen wordt om de verkeersveiligheid te verbeteren. Maar ook kun je denken aan de aanpak van werkloosheid, door bewoners ervaring te laten opdoen in renovatie van woningen.

We brengen dit soort win-winsituaties, situaties die zowel iets opleveren voor gemeente als inwoners, in kaart en bouwen samen met bewoners hierop verder, om zo het eigenaarschap van bewoners over de energietransitie te versterken. We volgen de realisatie van de koppelkansen met onderzoek. Het mooie is in Soest, dat het opbouwwerk al een belangrijke rol heeft op dit vlak in de wijk. Ze ondersteunen en stimuleren inwoners om gebruik te maken van energievouchers voor duurzame energieoplossingen.’

‘Uiteindelijk leidt de energietransitie door de verbinding met andere sociale opgaven idealiter ook naar een meer inclusieve samenleving. En bij het verkleinen van onze gezamenlijke ecologische voetafdruk heeft uiteindelijk iedereen baat. Sociaal werkers zijn in dat proces een onmisbare schakel. Zij kunnen de stem van kwetsbare burgers laten doorklinken bij het realiseren van al deze mooie ambities’, zo sluit Maarten zijn verhaal af.

De rol van opbouwwerkers

Chantal van Lieshout en Maja Rocak van de Hogeschool Zuyd sluiten aan op het verhaal van Maarten. Zij verrichtten onderzoek onder opbouwwerkers in Limburg aan de hand van de vraag in hoeverre opbouwwerkers voor zichzelf een rol zien weggelegd in de energietransitie. Maja vertelt: ‘De energietransitie staat niet vanzelfsprekend op het netvlies van opbouwwerkers. Ze zien dat mensen in een kwetsbare positie vooral te maken hebben met andere problemen. Wanneer ze toch betrokken raken, richten ze zich vooral op het vergroten van inspraak van inwoners’. Chantal voegt toe: ‘We moeten als sociaal werkers ook kritisch blijven op beleid; we zijn geen verlengde arm van de overheid. We moeten dus niet alleen helpen uitvoeren, maar hebben ook de schone taak de stem van bewoners écht mee te nemen. Nu is het vaak zo: wie betaalt, bepaalt. En dat is meestal de overheid. Hoe kan het sociaal werk zich in deze transitie écht sterk maken voor de inwoner? En hoe kunnen we dat samen doen op landelijk sterk niveau? Het zou goed zijn als er meer aandacht komt voor dat aspect.’

De sociale energietransitie in de praktijk

In Rotterdam maakt Aktiegroep Het Oude Westen zich al sterk voor inwoners als het gaat om de energietransitie. Petra van den Berg is als opbouwwerker in dienst van de Aktiegroep. De Aktiegroep zorgt ervoor zorgt dat huishoudens met lage inkomens óók gebruik kunnen maken van duurzame energie. Petra: ’Wij zijn een onafhankelijke organisatie die al sinds de jaren zeventig actief is en zitten in de haarvaten van de wijk. Dat zorgt voor veel vertrouwen in de buurt, en vertrouwen is cruciaal bij deze energietransitie. Hier betalen en bepalen inwoners. Bewoners hebben verduurzaming hier zelf geagendeerd. De Aktiegroep zorgt er onder meer voor, dat huishoudens met lage inkomens óók gebruik kunnen maken van duurzame energie. Bewoners met een smalle beurs kunnen ook meedoen aan het collectieve zonnedak omdat we een fonds bereid hebben gevonden om de panelen voor te financieren. Sinds 2018 leiden we ook energiecoaches op. Energiecoaches organiseren bijeenkomsten en gaan bij mensen thuis langs en helpen hen met energiebesparende adviezen op maat. De energiecoaches zijn gewoon bewoners uit de buurt. Dat verlaagt de drempel voor bewoners om advies te vragen.’

Je moet mensen bij de hand nemen en niet alleen tochtstrips geven, maar ze ook helpen aanbrengen
 

In de afgelopen jaren hield de Aktiegroep inwoners met betaalbare zonnepanelen en workshops, bijvoorbeeld over het energielabel van huizen. Petra: ‘Het energielabel van een huis klopt niet altijd. Een huis is minder energiezuinig dan het oude label dat wordt gebruikt aangeeft. Maar, het energielabel heeft wel invloed op de hoogte van de huurprijs. Daarnaast kan het zo zijn dat als een woningcorporatie uit gaat van een verkeerd label, woningen voorlopig nog niet aan de beurt zijn voor onderhoud. Vaak hebben ze dan wel onderhoud nodig, onderhoud dat weer kan helpen de energierekening te verlagen. Een juist energielabel is dus belangrijk. De workshops helpen om buurtbewoners hierop alert te maken en actie te ondernemen.’

Ontzorgen

Toch is het niet altijd genoeg om mensen tips en advies aan te bieden. Christine Kuiper van Movisie vat samen: ‘Je moet mensen zoveel mogelijk ontzorgen. Zeker in kwetsbare wijken zijn veel mensen vooral bezig met overleven en met de vraag hoe alle rekeningen te betalen. Het alleen uitdelen van energieboxen of vouchers is dan onvoldoende. Je moet mensen bij de hand nemen en niet alleen tochtstrips geven, maar ze ook helpen aanbrengen. Anders belandt een energiebox in een gang. Petra vult aan: ‘Het overstappen naar een andere energieleverancier is ook zo’n ding. Mensen doen dit niet zomaar en zijn ook bang dat er dan weer andere konijnen uit de hoge hoed springen, zoals hogere kosten. Het sociaal werk kan een rol spelen om mensen bij de hand te nemen om te verduurzamen. Belangrijk is dan wel, dat kosten ook écht omlaag gaan. En dat er inderdaad geen verborgen kosten zijn. Dat is funest voor het vertrouwen.’

Sociale transitie

Het onderzoek en de voorbeelden besproken in de breakout-rooms laten zien dat de energietransitie óók een sociale transitie is. De snel stijgende energiekosten benadrukken daarnaast de noodzaak van een rechtvaardige energietransitie. Sociaal werkers kunnen hier een rol in spelen, door de sociale kant van de energietransitie te agenderen in de buurt én bij beleidsmakers en een rol te spelen in het meenemen van de stem van bewoners in beleid.