Volgens staatssecretaris Marnix van Rij (Belastingen, CDA) is er geen sprake van racisme bij de Belastingdienst. Daar zou pas sprake van zijn bij „stelselmatig en bewust vernederen”. Deze zelfbedachte definitie van racisme raakt kant noch wal. In dit geval hebben we het over institutioneel racisme en dat gaat over uitkomsten, niet over intenties. Of het racistisch bedoeld is, is niet na te gaan en is ook niet interessant. Belangrijker is dat we institutioneel racisme erkennen, zodat het aangepakt kan worden.

Volgens de NOS zijn er bij de Belastingdienst handleidingen gevonden waaruit blijkt dat inschattingen van frauderisico’s werden gebaseerd op persoonskenmerken, nationaliteit en leeftijd. Ook is er gekeken naar in welke mate mensen giften aan moskeeën betalen. Ook stond er een ‘daderprofiel’ in de handleidingen: 'Iemand met onder meer een laag inkomen, een modaal loon, doorgaans jong (...) en vaak van buitenlandse afkomst' werd extra in de gaten gehouden. Simpel gezegd: er werd gediscrimineerd.

De term die wetenschappers hanteren voor dit soort situaties is institutioneel racisme

Zeer onrechtmatig

Dat gebeurde niet door toevallige individuele medewerkers, maar vormde een onderdeel van de processen in de organisatie. De term die wetenschappers hanteren voor dit soort situaties is institutioneel racisme. Er is sprake van institutioneel racisme als de processen, het beleid en de (geschreven en ongeschreven) regels van instituten of organisaties ertoe leiden dat er ongelijkheid is tussen mensen van verschillende afkomst, huidskleur of religie. Dat is dus precies wat er aan de hand is bij de Belastingdienst.
Er is zelfs niet alleen sprake van ongelijkheid, maar van zeer onrechtmatige behandeling.

Dat Van Rij zich beroept op de intenties (het moet ‘bewust’ gebeurd zijn om racisme te zijn) is niet vreemd en ook niet typisch iets voor Van Rij. Veel mensen denken dat iets pas racistisch is wanneer het ook zo bedoeld is. Racisme ontkennen is iets wat we vaker zien en wat onder meer te maken heeft met een gebrek aan kennis van racisme in het heden en het verleden.

Lees het artikel op nrc.nl

In Nederland lijkt het soms zelfs een nationale sport: er wordt met veel emotie vaak beargumenteerd dat we hier in Nederland écht niet racistisch zijn. Belangrijk is om die emoties even te parkeren en om de kwestie wetenschappelijk te bekijken. 
Vanuit de sociale psychologie weten we dat de meeste mensen onbewust vooroordelen hebben op basis van onder meer huidskleur en afkomst. Die vooroordelen beïnvloeden het handelen en kunnen dus zorgen voor ongelijke behandeling. Denk aan de veelvuldige discriminatie die in Nederland voorkomt in werving en selectie. Een test met exact dezelfde cv’s, maar een andere naam wijst uit dat iemand met een Nederlands klinkende naam zo’n 60 procent meer kans heeft om door de eerste ronde van de selectie te komen dan iemand met een Arabisch klinkende naam. Het is bekend dat dit voor een groot deel een onbewust proces is.

Intenties zijn niet zo interessant. Wat er gaande is, is veel relevanter

Het kan zijn dat Marieke en Jeroen, managers bij een bedrijf, de intentie hebben om iedere sollicitant gelijk te behandelen. Maar bij het bekijken van de brief en het cv van Maarten kregen ze meteen een positief gevoel. Ze weten ook niet precies waarom. Bij de brief en het cv van Mehmet hadden ze een minder positief gevoel, ook al voldeed hij beter aan de functie-eisen voor de baan. Dat Marieke en Jeroen zich er echter niet van bewust zijn dat zij een voorkeur hebben voor witte mensen, maakt de situatie niet minder onrechtvaardig of minder vernederend voor de mensen die keer op een keer een baan aan hen voorbij zien gaan. Puur en alleen vanwege hun achternaam.

Witte mensen

Intenties zijn dus niet zo interessant. Wat er gaande is, de waarneembare werkelijkheid, is veel relevanter. Als processen en regels binnen organisaties ertoe leiden dat structureel witte mensen worden voorgetrokken en/of anderen juist worden achtergesteld, dan is er sprake van een ernstig probleem. De term institutioneel racisme gebruiken wetenschappers om te wijzen op dit probleem en is dan ook passend om in de situatie van de Belastingdienst te gebruiken.

We weten uit onderzoek dat die cursussen vaak niet het gewenste effect hebben

We moeten het beestje bij de naam durven noemen. Dan kunnen namelijk beginnen met het ontwikkelen van een evidence based aanpak. Dat begint met alle processen en regels boven tafel krijgen die leiden tot ongelijkheid. Vervolgens moeten deze aangepast worden in de structuur, de cultuur en werkwijzen van de organisatie. Simpel gezegd moet het allemaal flink op de schop. Dus niet even een bewustwordingscursusje volgen en het is opgelost – we weten uit onderzoek dat die cursussen vaak niet het gewenste effect hebben –, maar een grondige herziening van de processen en (geschreven en ongeschreven) regels binnen de organisatie.

Een flinke klus, dus een gelegenheid voor Van Rij om de handen uit de mouwen te steken. Zo kan de staatssecretaris meteen het goede voorbeeld geven aan de rest van het land.