Ervaring ≠ ervaringskennis ≠ ervaringsdeskundigheid

Een goede positionering van ervaringsdeskundigheid begint met een definitie van verschillende begrippen. De Haan-Rissmann: ‘Het is belangrijk dat we eerst de horloges gelijkzetten op het onderscheid tussen de begrippen ervaring, ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid. Ervaringsdeskundigheid is namelijk een containerbegrip geworden en termen worden vaak door elkaar heen gebruikt.’ Het verschil en de gelaagdheid tussen de begrippen ervaring (persoonlijke beleving), ervaringskennis (het combineren van inzichten uit verschillende ervaringen en bronnen) en ervaringsdeskundigheid (het inzetten van ervaringskennis voor anderen) is door Hilko Timmer schematisch uiteengezet (zie afbeelding). 

Denk niet te makkelijk

Wanneer je mensen aanneemt in een verantwoordelijke en belangrijke rol lijkt het me fair als mensen daar ook financieel voor worden beloond

Het inzetten van ervaringsdeskundigheid binnen je eigen organisatie begint met samen stilstaan: De Haan-Rissmann: ‘Waaróm willen we ervaringsdeskundigheid inzetten, welke kwaliteiten moet dit hebben en wie kan ons erin begeleiden?’ Een valkuil is volgens hem dat vaak te eenvoudig over de inzet van ervaringsdeskundigheid wordt gedacht. Ook ziet hij vaak dat het aannemen en aansturen gebeurt door professionals die zelf niet ervaringsdeskundig onderlegd zijn of er adequate kennis van hebben. Wat betreft de arbeidsvoorwaarden binnen de organisatie is De Haan-Rissmann stellig: ‘Wanneer je mensen aanneemt in een verantwoordelijke en belangrijke rol lijkt het me fair als mensen daar ook financieel voor worden beloond. Tenzij iemand dat zelf niet wil. Voor de gelijkwaardigheid is het belangrijk dat je er niet per definitie van uitgaat dat het vrijwilligerswerk is.’ 

We beginnen vaak met het doel

Een ervaringsdeskundige moet in een bepaalde mate van onafhankelijkheid kunnen werken. De Haan-Rissman ziet dat vaak misgaan: ‘We zetten een ervaringsdeskundige erop die zorgt dat de deur opengaat en dan komt de andere hulpverlening erachteraan.’ Dit doet afbreuk aan de onafhankelijkheid en maakt dat er instrumenteel wordt ingezet op het doel. ‘Laat de ervaringsdeskundige ook zijn eigen koers varen. Doelgericht werken kan soms het juiste maatwerk zijn, maar het is vooral belangrijk om aan te sluiten bij het proces dat iemand doormaakt. Soms moet eerst iets anders worden opgelost, voordat je effectief aan het hoofdprobleem kunt werken.’ In de samenwerking met professionals die ‘onder druk kunnen staan om iets te bereiken’ kan volgens De Haan-Rissmann weleens op de rem worden getrapt. ‘Een mogelijk doel vloeit vanzelf wel uit het proces voort. Terwijl we in de maatschappij vaak beginnen met het doel. Dat is dus een heel belangrijke omdraaiing.’

De oplossingsgerichte samenleving

Wat maakt iemand een goede ervaringsdeskundige? Volgens De Haan-Rissmann is deze onder meer ‘in staat om de impact en veelzijdigheid van wat mensen doormaken te helpen over te brengen.’ Hij verwijst naar onze oplossingsgerichte samenleving. ‘Heeft iemand schulden, dan gaan we die schulden aanpakken. Heeft iemand angsten, dan gaan we die angsten aanpakken. Maar, er ligt vaak van alles onder en die problemen veroorzaken ook weer allerlei andere problemen. Een ervaringsdeskundige kan helpen om dat meer te ontsluiten voor andere professionals. Ook kan de ervaringsdeskundige gedrag vertalen. Onder een boze reactie van een cliënt kan bijvoorbeeld het angstige gevoel dat er van alles misloopt liggen.’

Dicht bij de beleving

Ook voor de inwoners zélf is de waarde van ervaringsdeskundigheid bij cliëntondersteuning evident. De Haan-Rissmann stelt dat ervaringsdeskundigen vanuit hun eigen ontwrichtende ervaringen vaak dichter kunnen komen bij wat iemand meemaakt en beleeft. ‘Iemand kan aan de oppervlakte een probleem hebben om de financiën rond te krijgen, maar wat voor impact heeft dat? Word je er angstig van, slaapt je er slecht van, krijg je er minder contacten door? De ervaring wijst uit dat het voor mensen troostend en steunend kan zijn en soms ook bemoedigend als daar aandacht voor is.’

Meedenkers met ontwrichtende ervaringen

Dat de ervaringsdeskundige cliëntondersteuner vaak goed bij de inwoner weet aan te sluiten beaamt Henrike van Utrecht, ervaringsdeskundige bij Stichting Lumen en coördinator van het Meedenkersnetwerk. Dit netwerk belichaamt sinds 2019 de onafhankelijke cliëntondersteuning van de gemeenten Hillegom, Lisse, Teylingen en Noordwijk tezamen, waarbij de formele cliëntondersteuning bij Stichting MEE is belegd en de informele bij Stichting Lumen. Op de website van het netwerk is een overzicht te vinden, waarin elke ‘Meedenker’ gepresenteerd staat met een foto en diens expertisegebieden. De Haan-Rissmann is onder de indruk van de keuzevrijheid die dit inwoners geeft bij het oriënteren op contact met een cliëntondersteuner. De meedenkers van Stichting Lumen zijn niet alleen door de stichting opgeleid tot onafhankelijk cliëntondersteuner, maar ook opgeleid tot ervaringsdeskundige. Zij hebben allen te maken (gehad) met ontwrichtende ervaringen op diverse leefgebieden en hebben het pad van kennis naar deskundigheid bewandeld.

Gehoord en opgelucht

Wat de impact van een ervaringsdeskundige kan zijn blijkt uit het voorbeeld van mevrouw B. Zij klopte aan bij het Meedenkersnetwerk voor financiële en administratieve steun, maar hier bleek Stichting Humanitas al voor in beeld. Door open vragen te stellen onderzocht Van Utrecht of er nog meer speelde in de situatie van mevrouw B. Er kwam aan het licht dat zij was gevlucht voor huiselijk geweld en vastliep op verschillende levensgebieden door PTSS (Post Traumatische Stress Stoornis) klachten. ‘Toen heb ik haar gekoppeld aan een ervaringsdeskundige met ervaring rond huiselijk geweld en PTSS. Er was meteen een goede klik. Mevrouw B. liet weten dat ze zich enorm gehoord voelde en opgelucht dat ze haar verhaal kwijt kon. Ze ervoer begrip zonder uitleg. Het gaat nu de goede kant op met mevrouw B. Zelfs zodanig dat ze zegt: ‘Als het straks écht beter met me gaat, dan wil ik ook ervaringsdeskundige worden.’ De gevoelens van opluchting en herkenning in het contact met gelijkgestemden zijn bekend voor Van Utrecht. Ze stelt dat deze gevoelens ook bij haarzelf hebben bijgedragen aan haar herstel. 

Doorlopend werken aan bekendheid en verbinding

Het Meedenkersnetwerk zet zich doorlopend in voor de bekendheid van het netwerk. Zo wordt elk kwartaal een artikel geplaatst in een lokaal dag- of weekblad, wordt erover bericht op Radio Bollenstreek, gaat het netwerk langs bij organisaties en staat het netwerk vermeld op de websites van alle samenwerkingspartners. Ook wordt een lijst met ‘vindplekken’ bijgehouden, dat inzicht geeft via welke routes inwoners het netwerk vinden en hoe het netwerk inwoners bereikt. 

Om de continuering van het Meedenkersnetwerk te waarborgen, benadrukt Van Utrecht het belang van een goede verbinding tussen het netwerk en andere lokale welzijnspartners, zoals de lokale seniorenvereniging en Schuldhulpmaatje. Een stevige samenwerking opzetten met daarbij samenwerkingsafspraken, vraagt volgens haar ‘effort, durf, inzet en enthousiasme’, maar werpt z’n vruchten af. Door aan te sluiten bij bestaande overleggen zijn zowel de welzijnsorganisaties als de gemeentelijke toegang vanaf de start van het Meedenkersnetwerk geïnformeerd over de waarde van (ervaringsdeskundige) cliëntondersteuning. Niet alleen het belang ervan voor de cliënten, maar ook voor de organisaties zelf. 

Eigen ervaring als instrument en niet als doel

Zet je eigen ervaring alleen in waar het bijdraagt aan datgene wat je samen wil bereiken

Ook bij Stichting Kernkracht (Midden-Holland) ervaren ze de waarde van ervaringsdeskundigheid bij cliëntondersteuning. ‘Je eigen ervaring moet het instrument zijn en niet het doel’, benadrukt projectleider Astrid van Bruggen: ‘Zet je eigen ervaring alleen in waar het bijdraagt aan datgene wat je samen wil bereiken’. De formele en informele cliëntondersteuners binnen Kernkracht zijn allen (intern) opgeleid tot ervaringsdeskundige. Voor haar medewerkers verzorgt de stichting de basistraining ‘Werken met eigen ervaring’, vervolgtrainingen en bijscholing. Voor cliëntondersteuners is er een specifieke training voor het inzetten van ervaringsdeskundigheid in relatie tot de cliëntondersteuning. Deskundigheid wordt daarnaast intern bevorderd door de mogelijkheid tot individuele coaching en intervisie. ‘De lijnen zijn kort’, vertelt Chahida el Massaoui (ervaringsdeskundige cliëntondersteuner bij Kernkracht). ‘Als er iets speelt, kan ik dat gelijk bij Astrid en andere teamleden kwijt en hoef ik er niet langer dan nodig mee rond te lopen.

De vraag is niet dé vraag

El Mossaoui staat als cliëntondersteuner vooral in contact met vrouwen van andere culturele achtergronden. Typerend voor haar werkwijze zijn haar huisbezoeken. ‘Als ik bij iemand thuis kom, kan ik veel meer zien en meekrijgen dan op kantoor. Het wordt gewaardeerd en geeft extra vertrouwen dat wat we bespreken binnenskamers blijft.’ Regelmatig komt El Mossaoui in contact met inwoners die zijn vastgelopen in de ondersteuning die ze elders ontvangen. ‘Ik neem het dan niet over, dat is niet de bedoeling. We gaan samen onderzoeken waarom het vastloopt. Is het op te lossen binnen de ondersteunende organisatie? Zo niet, dan kijken we samen wat er anders mogelijk is.’ Dit past bij meerdere kernwaarden van Kernkracht: gelijkwaardigheid, het aansluiten bij eigen koers en kracht en het bieden van hoop en perspectief. Inmiddels is El Mossaoui een bekend persoon in haar omgeving geworden. Regelmatig wordt zij op straat aangesproken en is dat de route van waaruit trajecten worden opgestart. ‘Door mijn manier van werken heb ik bekendheid gekregen en weten vrouwen dat ze bij me terecht kunnen.’ Cruciaal is volgens haar de kunst van het doorvragen en vertrouwen winnen. ‘Ze komen met een vraag, maar het is nooit dé vraag waar het omgaat. Het is dus belangrijk voor mij om uiteindelijk te komen tot wat nodig is om hulp en ondersteuning te kunnen bieden.’