Over het versterken van de inzet van ervaringsdeskundigen bestaat veel verwarring. Wat is bijvoorbeeld ervaringskennis eigenlijk? Marc Mulder schreef er vorig jaar een verhelderend en persoonlijk artikel over dat we hieronder opnieuw plaatsen ter gelegenheid van de Participatielezing. Hij onderscheidt daarin vier soorten: de eigen ervaring als kennisbron, kennis over het inzetten van de ervaring in het gesprek, collectieve ervaringskennis en het delen en duiden van de kennis die je als ervaringsdeskundige hebt opgedaan.’

Marc Mulder onderscheidt vier soorten van ervaringskennis: de eigen ervaring als kennisbron, kennis over het inzetten van de ervaring in het gesprek, collectieve ervaringskennis en het delen en duiden van de kennis die je als ervaringsdeskundige hebt opgedaan.

Een voorbeeld: Terwijl de gehele kennisketen zich in het geval van de aanpak van schulden richt op gedrag en de positie van de schuldenaar, kun je als ervaringsdeskundige direct zien, of eigenlijk voelen, dat het daar wringt. Waarom sleutelen we aan de machteloze? De gesprekken met cliënten laten zien dat velen te lijden hebben onder dit uitgangspunt. In het gesprek ga je uit van begrip voor de machteloosheid en de gevolgen hiervan op het welzijn van de inwoner. Dit inzicht maakt het mogelijk om helpend te zijn in gesprekken met de cliënten maar het is ook kennis die gedeeld kan worden om van te leren. Door deze kennis te delen met hulpverleners, beleidsmakers en beslissers kan er beter rekening gehouden worden met de noden en wensen van de inwoners.

1. De eigen ervaring als kennisbron

De ervaring waar we het over hebben is een beleving van een levensontwrichtende ervaring. Wat doet dit met je als persoon? Maar ook: welke elementen maken dat je dit probleem hebt kunnen overstijgen? Hoe ben je er mee omgegaan, wat ging goed en wat ging niet goed? Allemaal vragen waarop uit de eigen beleving antwoord gegeven kan worden en die de bron vormen van de ervaringskennis. Het delen van deze kennis motiveert anderen en helpt om inzicht te krijgen in de kansen die hulpverlening kan bieden en het ondersteunen bij het zoeken van mogelijke oplossingen.

2. Kennis over het inzetten van de ervaring in het gesprek

Op het moment dat je de kennis over je ervaring gaat inzetten in het gesprek, ontstaat er nieuwe kennis. Namelijk over hoe je de ervaring impliciet of expliciet kunt inzetten bij het helpen van anderen die zich in de situatie bevinden die jij ook ooit hebt meegemaakt. Om dit effectief te kunnen doen is het van belang dat je (ook) afstand hebt tot je eigen ervaring. Je kunt deze ervaring dan expliciet inzetten door te vertellen dat je zelf ook in de situatie hebt gezeten die iemand nu doormaakt. Dit zorgt voor herkenning, erkenning en hiermee een gevoel van verbinding en vertrouwen. Mensen in deze situatie geven aan dat zij makkelijker iets aannemen van iemand die een vergelijkbare situatie heeft meegemaakt. Ze zijn opener over de eigen situatie en hebben meer geloof in een goede afloop. 

Het hoeft echter niet hardop gezegd te worden, je kunt ook impliciet laten merken dat je een gedeelde ervaring hebt, door de manier van vragen stellen, de wijze waarop het gesprek verloopt en begripvol kunnen zijn. Naarmate je als ervaringsdeskundige meer van deze gesprekken met cliënten voert, wordt steeds duidelijker welke gedeelde ervaringen belangrijk zijn en welke wijze waarop je de ervaring inzet de meest positieve invloed heeft op het gesprek.

3. Collectieve ervaringskennis

Ervaringsdeskundigen kunnen collectieve ervaringskennis inzetten om duidelijk te maken waar bepaald gedrag vandaan komt

Het voeren van vele gesprekken heeft tot gevolg dat er nieuwe kennis ontstaat. Kennis over elementen die gemeenschappelijk gedeeld worden in de verschillende ervaringen, ongeacht verschillen in omstandigheden. De overeenkomst in beleving is het collectieve element. De beleefde wanhoop, machteloosheid, onbegrip, eenzaamheid etc. is wat ons bindt en waar de herkenning ligt. Hierdoor kun je onderscheiden hoe levensontwrichtende situaties het leven van mensen beïnvloeden en hoe zij hiermee zijn omgegaan. Individuele ervaringskennis wordt zo verrijkt met meer collectieve ervaringskennis. Ervaringsdeskundigen kunnen die inzetten om duidelijk te maken waar bepaald gedrag vandaan komt of wat de uitwerking van maatschappelijke regels is op mensen in een ontwrichtende situatie. Daarnaast geeft de collectieve ervaringskennis betere handvatten bij het voeren van het gesprek.  

4. Het delen en duiden van collectieve ervaringskennis

Het delen van je kennis leert je hoe mensen reageren op je verhaal. Wat spreekt aan, welke elementen komen over, waarover bestaat onbegrip of onwetendheid, wat zijn de eye-openers? Het delen van kennis draagt bij aan verdere kennisontwikkeling.

Bij het duiden van ervaringskennis blijken er drempels te bestaan. Hulpverleners zitten soms niet te wachten op je verhaal, ze denken het allemaal al te weten of voelen zich bedreigd in hun rol als hulpverlener. Ook beleidsmedewerkers die al jaren bezig zijn de ‘juiste’ maatregelen in te voeren, zien een ervaringsdeskundige soms als een directe bedreiging van hun functioneren. Naarmate je dit vaker bent tegengekomen, wordt steeds duidelijker hoe je de ervaringskennis met hulpverleners, beleidsmedewerkers en beslissers kunt delen. Je krijgt inzicht in welke benadering werkt. Wat nodig is om uitvoerders open te laten staan voor je verhaal. Hoe je hier het beleid mee kunt beïnvloeden.

Overstijgende kennis

Alle vier soorten kennis die ik heb onderscheiden zijn gebaseerd op die levensontwrichtende ervaring. En alle vier zijn ze relevant in het werk van een ervaringsdeskundige, bijvoorbeeld bij het aannemen van een rol als ambassadeur of als ombudsman of als ‘luis in de pels’. In elk van deze rollen heb je ook weer veel te leren over de manier waarop je effect kunt bereiken. En ook daar doe je kennis in op. Als laatste is er nog de kennis over dit hele proces. Overstijgend denken over het inzetten van de ervaring, hoe dit werkt, maar ook over wat er nodig is om dit een goede plek te geven in onze samenleving en in organisaties. Dit is kennis die niet gebaseerd is op de ontwrichtende gebeurtenis maar kennis gebaseerd op de ervaring om als ervaringsdeskundige aan het werk te zijn. Wat is de betekenis van ervaringsdeskundigheid? Hoe zet je ervaringsdeskundigheid op een waardevolle manier in? Hoe geef je ervaringsdeskundigen een goed plek in een organisatie?

Belangrijk is dat we onderscheid maken tussen ervaringskennis, het verhaal wat de beleving met iemand persoonlijk gedaan heeft. Collectieve ervaringskennis waarbij het individuele verhaal verrijkt is met kennis over het gemeenschappelijk element uit de ervaring in gelijksoortige situaties. Ervaringsdeskundigheid waarbij de ervaringskennis wordt ingezet in gesprekken met mensen in gelijksoortige situaties en de inzet van ervaringsdeskundigheid bij ontwikkeling en uitvoering van beleid. Met name dat laatste, de inzet van de kennis van ervaringsdeskundigen bij de ontwikkeling en uitvoering van beleid verdient meer aandacht en een vaste plek aan de overlegtafel.

De beleving die ten grondslag ligt aan ervaringskennis is veel universeler dan gedacht

Ervaring als beleven

Een jaar later schrijft Marc Mulder over bovenstaand artikel: 'Het artikel komt voort uit de drang om uit te leggen wat de essentie is van ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid. Sinds het schrijven ervan ben ik mij hierin blijven verdiepen. Wat is de waarde van ervaringskennis en wat is nodig om deze kennis zo volledig mogelijk tot zijn recht te laten komen? Deels is ervaringskennis praktische kennis of zelfs overlevingskennis en als zodanig overdraagbaar. Maar voor een belangrijk deel gaat het om ervaring in de betekenis van beleven. Hierbij ben ik er steeds meer van overtuigd geraakt dat de beleving die ten grondslag ligt aan ervaringskennis veel universeler is dan gedacht. Terwijl er vaak een indeling gemaakt wordt in soorten domein waarbinnen de ervaringskennis zou vallen of methodes waarmee ervaringskennis ingezet kan worden is de basis, het kennen van de beleving, domein en aanpak overstijgend. Het gaat veel meer om het beleven van eenzaamheid, uitzichtloosheid, machteloosheid. Om het gevoel niet mee te tellen, niet gehoord of begrepen te worden. Al deze belevingen doen wat met jou als persoon. Terwijl ik niet kan vertellen wat het is om uitzichtloosheid te ervaren kan ik wel uitleggen wat dit met mij als persoon gedaan heeft en welke betekenis dit heeft voor mijn leven. Tegelijkertijd herken ik mijn beleving bij anderen die dit ook ervaren en zijn we ongevraagd deelgenoot van deze beleving. Door bewust te zijn van dit proces en deze herkenning ontstaat kennis over wat deze beleving betekent voor het mensen en wat de gevolgen hiervan zijn. Deze kennis is wat ik als ervaringsdeskundige inzet om te ondersteunen, te duiden en te agenderen.'