Financiële kwetsbaarheid en Huiselijk geweld en kindermishandeling
Informatie voor gemeenten
Huiselijk geweld vormt één van de grootste en hardnekkigste problemen van onze samenleving. Uit recente cijfers blijkt dat 5,5% van de Nederlandse bevolking van 18 jaar en ouder de afgelopen vijf jaar te maken heeft gehad met ten minste één voorval van fysiek of seksueel geweld dat werd gepleegd door iemand uit de huiselijke kring.
Daarnaast wordt naar schatting zeker 3% van de kinderen mishandeld –voor een groot deel gaat het daarbij om ernstige verwaarlozing. Bij een derde van de volwassen slachtoffers blijft het bij een eenmalig voorval. Bij een grotere groep vindt echter enkele malen (41%) of zelfs structureel (20%) geweld plaats (Ten Boom & Wittebrood, 2019). De impact van geweld en onveiligheid is groot, op het individu, het systeem en de samenleving, en de maatschappelijke kosten zijn hoog.
Vanuit de Wmo en de Jeugdwet ben je als gemeente primair verantwoordelijk voor de aanpak van huiselijk geweld en kindermishandeling. In deze longread gaan we in op de relatie tussen geld en huiselijk geweld, en de rol van de gemeente.
Kosten voor werkgevers
Wanneer het thuis niet veilig is heeft dit gevolgen voor het werk. Huiselijk geweld uit zich in stress, concentratieproblemen, te laat komen en eerder weggaan, productieverlies, ziekteverzuim en uiteindelijk het verlies van werk of arbeidsongeschiktheid. Meer dan de helft van de slachtoffers van huiselijk geweld mist drie of meer werkdagen per maand. Huiselijk geweld kost werkgevers jaarlijks zo’n 136 miljoen euro aan verzuim en is verantwoordelijk voor minstens tien procent van het ziekteverzuim. (Bron: www.rotterdam.nl).
Armoede en huiselijk geweld: oorzaak en gevolg
Armoede en schulden staan op verschillende manieren in verband met huiselijk geweld. Armoede en financiële problemen kunnen risicofactoren zijn. Maar ze kunnen ook het gevolg zijn van specifieke vormen van geweld in afhankelijkheidsrelaties.
Financiële problemen en armoede als risicofactoren voor huiselijk geweld en kindermishandeling
Huiselijk geweld en kindermishandeling zijn ingewikkelde problemen. Op maatschappelijk niveau spelen armoede en werkloosheid als risicofactor een rol, maar ook machtsongelijkheid tussen mannen en vrouwen vormt een risicofactor, bijvoorbeeld waar het gaat om vrouwen die economische afhankelijk zijn van hun man. Ook op gezinsniveau spelen factoren een rol die het risico op geweld in dat gezin directer beïnvloeden, zoals stress als gevolg van financiële problemen, chronische armoede, werkloosheid en slechte woonomstandigheden.
Bij multiprobleemgezinnen waar structureel huiselijk geweld, kindermishandeling of beide plaatsvinden, zien we vaak een opeenstapeling van risicofactoren op verschillende niveaus: individueel, in de relatie met de partner en/of kind(eren) en op gezinsniveau, maar soms ook op het niveau van de grotere gemeenschap waar men deel van uitmaakt. Er kan bij die gezinnen sprake zijn van armoede en schulden, een ontbrekend of zwak sociaal netwerk, gebrekkige huisvesting en chronische stress. (Ten Boom & Wittebrood, 2019, p. 95).
Risicofactor: Armoede
Uit de eerste resultaten van een onderzoek in de dertien regio’s van Veilig Thuis (Verwey-Jonker Instituut, 2018) blijkt dat er in bijna de helft van de gezinnen die te maken hebben met huiselijk geweld en kindermishandeling (47%) sprake is van armoede. (Bron: www.verwey-jonker.nl).
Kindermishandeling
Kinderen die opgroeien in gezinnen die afhankelijk zijn van een bijstandsuitkering hebben in die stressvolle situatie een hoger risico op kindermishandeling (Kinderen in Tel 2014). Als er in een gezin meer dan vier risicofactoren (zoals werkloosheid, lage opleiding, arbeidsongeschiktheid, slechte huisvesting) in het spel zijn, is de kans op kindermishandeling rond de 30% (Opgroeien en opvoeden in armoede, NJi 2018).
In ruim 40 procent van de meldingen die bij de Raad voor de Kinderbescherming binnenkomen omtrent ernstige zorgen over de situatie van een kind, speelt financiële problematiek van de opvoeders een rol. Naast psychische problematiek en verslavingsproblematiek is dit een van de grootste risicofactoren voor kindermishandeling (Raad voor de Kinderbescherming, 2016).
Economische afhankelijkheid als risicofactor voor voortdurend huiselijk geweld
Economische afhankelijkheid van een partner is een belangrijke barrière om uit een gewelddadige relatie te stappen (Green & Brownell, 2007). Als er niet voldoende inkomen is voor eigen levensonderhoud en huisvesting, wordt het moeilijker voor het slachtoffer om de partner te verlaten (Kim & Gray, 2008). In een gewelddadige relatie saboteert de pleger vaak ook pogingen van het slachtoffer om onafhankelijk te worden via werk of studie (Green & Brownell, 2007).
Vrouwenopvang
Uit rapporten van de Ombudsman (Vrouwen in de knel, 2017) en van het Toezicht Sociaal Domein/Samenwerkend Toezicht Jeugd (Moeder en kind verlaten de Vrouwenopvang, wie is dat een zorg?, 2017) blijkt dat vrouwen die in de Vrouwenopvang terechtkomen ook te maken hebben met financiële problemen. Er is sprake van (toenemende) schuldenproblematiek omdat vrouwen tijdens hun verblijf in de vrouwenopvang soms lastig toegang krijgen tot de gemeentelijke schuldhulpverlening. Omdat de achterblijvende partner de financiën beheert, of omdat de opvanggemeente geen schuldhulpverleningstraject opstart, gezien het tijdelijke verblijf in de opvang. Boetes kunnen zich hierdoor opstapelen. Het duurt vaak lang voordat een bewindvoerder beschikbaar is en bij veel vrouwen ontbreekt de kennis over financiën (Toezicht Sociaal Domein/Samenwerkend Toezicht Jeugd, 2017). In de periode van opvang vragen de vrouwen een uitkering aan bij de gemeente waar ze verblijven. Bij verhuizing naar een andere gemeente of regio moeten zij opnieuw een uitkering en toeslagen aanvragen. Daardoor moeten zij enige tijd zonder inkomen zien te overbruggen. Hierdoor kunnen zij basisvoorzieningen, zoals huur, niet betalen. Ze starten hun nieuwe leven direct al met een financiële achterstand. Kortom: er is sprake van een kluwen van problemen.
Geweld in afhankelijkheidsrelaties met financiële problemen tot gevolg
Financiële uitbuiting en misbruik: ouderen
Financieel misbruik is het ongepast gebruik van bezittingen. Het gaat dan onder meer om pinpasfraude, gedwongen testamentwijziging of hypotheekopname, ontvreemding en diefstal van goederen door familieleden of bekenden van zorgafhankelijken. Risicogroepen hiervan zijn ouderen en mensen met een (lichte) verstandelijke beperking. Drie procent van de ouderen heeft te maken gehad met financieel misbruik (Regioplan, 2018).
Veel ouderen hebben hulp nodig bij hun financiële administratie. De toename van online bankieren maakt het voor ouderen vaak nog lastiger om hun eigen financiën te regelen. Dit maakt hen afhankelijk van anderen. Bij het pinnen of internetbankieren kunnen mensen deze afhankelijkheid misbruiken. De pleger kan een (klein)kind van de oudere zijn, een andere mantelzorger of een professionele zorgverlener.
Financiële uitbuiting: Vrouwen in de vrouwenopvang
Fier, het landelijk behandel- en expertisecentrum bij geweld in afhankelijkheidsrelaties, onderzocht de relatie tussen financiële problemen en huiselijk geweld. Geweld in afhankelijkheidsrelaties gaat altijd gepaard met financieel geweld. Is het niet tijdens de fase van de ‘relatie’ dan wel erna dankzij de gevolgen ervan. Onderzoeker Ferdi Bekken sprak met 36 vrouwen die door Fier zijn geholpen. Uit die gesprekken blijkt dat bijna alle vrouwen die bij Fier terechtkomen, schulden hebben. Die schulden kunnen zowel oorzaak als gevolg van huiselijk geweld zijn.
Soms zijn juist geldproblemen oorzaak van geweld. De onderzoeker geeft als voorbeeld een gezin waar het geregeld escaleerde net nadat er incassobrieven waren binnengekomen.
Schulden kunnen ook het gevolg zijn van financiële uitbuiting door een loverboy, familie of partner.
Financiële gevolgen voor slachtoffers van huiselijk geweld en kindermishandeling
Huiselijk geweld heeft grote gevolgen op het gebied van opleiding, werk, wonen en financiën voor slachtoffers. Uit onderzoek van Van der Veen en Cox (2010) blijkt dat meer dan 40% van de slachtoffers moest verhuizen en eenzelfde percentage moest zichzelf financiële beperkingen opleggen. Een kwart gaf aan niet naar werk, school of opleiding te kunnen gaan en één op de zeven slachtoffers van huiselijk geweld gaf aan zijn of haar baan verloren te hebben. Voor vrouwelijke slachtoffers van huiselijk geweld (in vergelijking met mannen) zijn deze gevolgen het grootst (Van Dijk e.a., 2010). De (toekomstige) economische zelfstandigheid van slachtoffers komt hierdoor in het geding.
Tips voor gemeenten en professionals
Interventie De Nieuwe Toekomst
De Nieuwe Toekomst, een interventie van de Nederlandse Vrouwen Raad en Federatie Opvang is een groepstraining voor vrouwen die te maken hebben gehad met (ernstig) huiselijk geweld. In de training staat activering en het toekomstperspectief centraal. Het uiteindelijk doel van De Nieuwe Toekomst is controle over het eigen leven en perspectief op economische zelfstandigheid te krijgen. De Nieuwe Toekomst is erkend als ‘goed onderbouwd’ en opgenomen in de databank Effectieve Sociale Interventies. Lees meer.
Toolkit Signaleren van huiselijk geweld bij werknemers
De gemeente Rotterdam en Augeo Foundation ontwikkelden samen met een aantal bedrijven een e-learning en toolkit. Deze is bedoeld voor HR-managers, P&O- managers, leidinggevenden, casemanagers en verzuimregisseurs arbodiensten. De toolkit Signaleren van huiselijk geweld bij werknemers biedt handvatten aan werkgevers. Zij kunnen hiermee vermoedens bespreekbaar maken en signalen herkennen. De toolkit geeft ook informatie over professionele hulp. Lees meer.
Lokale allianties
In 2015 is de Brede Alliantie Veilig Financieel Ouder Worden opgericht, met als doel een integrale aanpak tot stand te brengen op lokaal, regionaal en landelijk niveau. Zij zetten in op het voorkomen, signaleren, melden en stoppen van financieel misbruik. Leden van de Brede Alliantie zijn landelijke organisaties en instanties die vanuit hun eigen expertise betrokken zijn bij financieel misbruik van ouderen. Door het hele land hebben professionals het initiatief genomen om een lokale alliantie op te richten: een lokaal netwerk van deelnemers die kennis over financieel misbruik van ouderen delen en bundelen. De olievlek van lokale allianties breidt zich steeds verder uit. Lees meer.
Vrouwen in de opvang en financiële problemen: goede voorbeelden van aanpak
Gemeenten vinden vaak pragmatische (maatwerk-) oplossingen voor de problemen die vrouwen in de Vrouwenopvang hebben met financiën. Deze betreffen schuldhulpverlening, het regelen van inkomen en het voorschieten van toeslagen. Ook voor de eigen bijdragen zoeken gemeenten naar oplossingen, vaak in de vorm van maatwerk. Veel centrumgemeenten investeren in een goede samenwerking tussen voorzieningen voor vrouwenopvang en de uitvoerders van de Participatiewet, zoals de afdeling werk en inkomen/sociale zekerheid/sociale zaken. Ze maken bijvoorbeeld afspraken om te voorkomen dat vrouwen te maken krijgen met lange wachttijden voordat zij hun uitkering krijgen. Lees verder.
'Er zijn twee goed functionerende systemen: schuldsanering en geweldshulpverlening. Die moeten beter samenwerken. De kloof daartussen moet kleiner.'
Geld en geweld, Armoede en schulden in afhankelijkheidsrelaties.
Dit boek van Fier (2018) richt zich op professionals in onder andere de maatschappelijke en vrouwenopvang, beschermd wonen, de schuldhulpverlening, sociale wijkteams, GGZ, beleidsmedewerkers, bewindvoerders en schuldeisers. Zij krijgen handvatten aangereikt om financiële problemen van hun cliënten te signaleren en bespreekbaar te maken. De boodschap van dit boek luidt dat alle professionals die zich niet primair richten op financiën – van psycholoog tot sociaal werker – zich bewust zijn van de relatie geld en geweld. En beter in staat zijn om armoede en schulden te signaleren, aan te pakken en weten door te verwijzen wanneer hun deskundigheid ophoudt. Maar ook dat professionals die zich wel primair richten op financiën in hun bejegening en aanpak meer rekening kunnen houden met deze specifieke groep. Zij kunnen bij klanten met schulden de problematiek van ‘geweld achter de voordeur’ op het spoor komen en indien nodig doorverwijzen naar de juiste hulpverlener.
Download de flyer Financiële kwetsbaarheid mantelzorgers
En verder
Wat werkt bij de aanpak van armoede? Dit dossier vermeldt de meest recente inzichten vanuit onderzoek en praktijk naar werkzame factoren in de aanpak van armoede.
Werk en inkomen: kennis en interventies geordend. Gemeenten hebben meer taken en verantwoordelijkheden gekregen rond inkomen en participatie. Bij veel gemeenten roept dat vragen op: wat werkt voor wie? Wat werkt niet? Waarom werkt een aanpak wel, of juist niet?
Actieplan aan de slag met armoede en schulden. Voor beleidsmakers van gemeenten, medewerkers van sociale wijkteams, maatschappelijke dienstverleners en vrijwilligers. Het ondersteunt bij het gezamenlijk effectief aanpakken van armoede en schulden in uw gemeente of organisatie.