Ruimte bieden aan de ander, zodat die kan onderzoeken hoe hij zijn leven naar eigen inzicht kan vormgeven… Het is maar één van de vele omschrijvingen van empowerment die tijdens de conferentie ‘Meer kracht en meer macht’ voorbijkomt.

Eigen kracht aanboren

Op zich is het prima dat de overheid zo inzet op zelfredzaamheid, beamen alle sprekers tijdens de conferentie. Dat helpt bij het vinden van eigen oplossingen en het aanboren van eigen krachtbronnen. Maar het lijkt erop dat beleidsmakers en hulpverleners hierin doorschieten en teveel terugleggen bij ‘kwetsbare burgers’. ‘Hierbij zien zij empowerment als veranderingsproces op individueel niveau. Maar daarmee verliest het begrip een deel van zijn oorspronkelijke betekenis’, stelt Jenny Boumans,  gezondheidswetenschapper, Trimbos-onderzoeker en auteur van Naar het hart van empowerment.

Emancipatieproces

Voor Paulo Freire die het begrip in de jaren ‘50 introduceerde, heeft empowerment allereerst te maken met het doorbreken van de eigen beperkte of beknellende maatschappelijke positie. ‘Kwetsbaarheid ontstaat volgens Freire altijd in een maatschappelijke context vol tegenstellingen’, vertelt Jenny Boumans. ‘Daarom ziet hij empowerment in eerste instantie als proces van emancipatie: een strijd waarbij het gaat om het verleggen van grenzen in de eigen maatschappelijke situatie.’

‘Veranderingen in de leefsituatie zijn nooit alleen op individueel niveau maakbaar’

Juist in deze tijd – waarin empowerment voor velen gelijkstaat aan individueel werken aan eigen kracht – is het van groot belang dat dit kritische perspectief opnieuw doorklinkt bij empowerment, benadrukt de onderzoekster. ‘Want werkelijke veranderingen in de leefsituatie zijn nooit alleen op individueel niveau maakbaar. Het gaat altijd om een collectief en persoonlijk proces om het leven in samenspraak met anderen vorm te geven.’

Geen kant en klaar recept

‘Kwetsbaarheid leidt vaak tot afhankelijkheid. Als dat gegeven wordt genegeerd en mensen het alleen moeten zien te redden in de maatschappij, kan dat leiden tot het tegenovergestelde van empowerment: meer isolement en eenzaamheid, onderzorg en machteloosheid.’ Met Freire zet Jenny Boumans daarom in op dialoog als basis voor verandering. ‘Empowerment biedt nooit een kant en klaar recept voor de ondersteuningsvragen van de toekomst. Maar het biedt wel een kritisch en verbindend kader om op een andere manier naar zorg en welzijn te kijken!’

Jenny Boumans vertelt in onderstaand filmpje wat volgens de literatuur ‘werkt’ bij empowerment.

Dubbel perspectief

Zeker tegen de huidige achtergrond van bezuinigingen, is het riskant om empowerment eenzijdig op te vatten als werken aan eigen kracht, onderstreept ook hoogleraar Tine Van Regenmortel, coördinator van de Academische Werkplaats Sociaal Werk bij Tranzo (Tilburg University). Volgens haar is het de kunst om steeds het dubbele perspectief van empowerment in de praktijk te brengen. Dus met oog voor de (veer)kracht van burgers, maar ook met aandacht voor hun kwetsbaarheid. ‘Dat is een proces van versterken en verbinden, ingebed in vertrouwen.’

De onderzoeker als kritische vriend

Tine Van Regenmortel vertelt dat de uitgangspunten van empowerment meerdere consequenties hebben voor wetenschappelijk onderzoek. Bij empowerend onderzoek heeft de onderzoeker een rol als kritische vriend, iemand die meedenkt, spiegels voorhoudt en ruimte creëert voor reflectie en ontwikkeling. Empowerend onderzoek betekent daarnaast een streven naar meer sociale rechtvaardigheid. 'Voor onderzoekers impliceert dit dat zij uit zijn op ‘winst’ voor alle betrokkenen. Het mag dus niet alleen om de onderzoeksresultaten gaan, maar ook om het realiseren van tastbare maatschappelijke veranderingen.'

Kennis kruisen

In tegenstelling tot het gebruikelijke wetenschappelijke onderzoek gaat het bij onderzoek naar empowerment ook niet alleen om het ontdekken van universele wetmatigheden en het aflopen van lineaire onderzoeksdesigns, aldus de hoogleraar. ‘We koppelen onderzoeken in de breedte aan onderzoek in de diepte, afhankelijk van de aard van de vragen. We kijken in de specifieke contexten en situaties – met de mensen om wie het gaat – wat relevant is om tot verbeteringen te komen. En we werken in een empowerende academische werkplaats aan co-creatie: het kruisen van drie kennisbronnen, te weten wetenschappelijke kennis, praktijkkennis én ervaringskennis.’

Tine Van Regenmortel vertelt in onderstaand filmpje meer over het tweezijdig perspectief van empowerment.

Behoeften van ouderen

In onze samenleving vormen ouderen een groeiende groep kwetsbare burgers. Wat zeggen zij zelf nodig te hebben om betrokken en zelfredzaam te blijven? Die vraag beantwoordt Anja Machielse, hoogleraar Empowerment van kwetsbare ouderen aan de Universiteit van Humanistiek aan het eind van het ochtendprogramma. Ook in haar verhaal klinkt onmiddellijk door dat empowerment meerdere kanten heeft. Om zichzelf te kunnen redden en zelfstandig te kunnen blijven functioneren, geven ouderen aan veel meer nodig te hebben dan alleen praktische hulp en extra voorzieningen – zaken waar beleidsmakers doorgaans op focussen.

Sociale verschraling

Daarnaast hebben zij ook behoefte aan sociaal-emotionele steun en persoonlijk contact met intimi, liefst van een partner.  Dat is essentieel voor veel ouderen om ‘overeind’ te blijven; temeer omdat zij naarmate zij ouder worden steeds meer te maken krijgen met verlieservaringen, fysieke en mentale beperkingen, een krimpend netwerk en ‘sociale verschraling’. Allemaal zaken die het zelfstandig functioneren ingewikkelder maken en kunnen leiden tot vervreemding van de samenleving; het gevoel er niet meer bij te horen. In het verlengde daarvan, het gevoel er niet meer toe te doen.

Het steeds afhankelijker worden van anderen valt veel ouderen zwaar, omdat ze dat helemaal niet willen. Het leidt tot heftige gevoelens van machteloosheid en verdriet. Het bespreken van zingevingsvragen is daarom essentieel bij het bieden van empowerment aan ouderen.

Anja Machielse licht in onderstaand filmpje toe waarom aandacht voor zingeving zo belangrijk is voor ouderen.

‘Mijn empowerment-momentje’

Na twee rondes met interactieve workshops, rondt Arjo Klamer de conferentie af met enkele luchtige bespiegelingen. Als wethouder in Hilversum en als hoogleraar Economie van de kunst en cultuur aan de Erasmus Universiteit pendelt hij op neer tussen College-vergaderingen en collegebanken. Hij vertelt hoe hij zijn eigen ‘empowerment-momentje’ meemaakte toen hij als kersvers lid van de plaatselijke SP-afdeling werd gevraagd wethouder te worden. Een onfatsoenlijk voorstel vond hij aanvankelijk. Maar achteraf heeft hij geen spijt dat hij daar toch op ingegaan is, want hij heeft nu veel beter zicht op waar alle theorie in de praktijk wringt – ook als het gaat om empowerment van burgers. Neem het paaltje op de stoep waar de een zich aan ergert, terwijl het van ander persé moet blijven staan. Wie lost dat probleem op? De betreffende burgers, de gemeente of de wethouder in hoogsteigen persoon? ‘In de dagelijkse praktijk blijkt er geen eenvoudig antwoord op die vraag te bestaan nu er een fundamentele verschuiving gaande is van de verhouding tussen overheden en de samenleving.’

Absurde situaties

Bestuurlijke logica en strikt werken volgens de ambtelijke regels leidt tot absurde situaties, weet Klamer inmiddels als geen ander. Zeker in combinatie met het marktdenken dat door de overheid is geadopteerd. Inwoners zijn klanten geworden, er wordt vraaggestuurd en resultaatgericht gewerkt, maar dat biedt geen uitkomst bij het oplossen van lokale problemen waar burgers mee worstelen.

Versterken van de samenleving en sociale ruimte

Wat wél helpt bij empowerment is aandacht voor het thuis van mensen – door Klamer aangeduid als ‘Oikos’ . ‘Een sterk thuis geeft een enorme steun. Maar het probleem in Nederland is dat ons thuis steeds kleiner wordt. Onze sociale verbanden worden steeds beperkter en daarmee ook de mogelijkheden om problemen te delen.’ Daarom zet Klamer bij empowerment vooral in op het versterken van de samenleving en sociale ruimte, zodat mensen meer met en voor elkaar doen. ‘Dit zet ik zelfs voorop, want dan volgt het individu.’ En zo blijkt zelfs bij de afsluiting van deze mooie conferentie dat empowerment – hoe je ook op dat begrip reflecteert – altijd twee kanten heeft.

Arjo Klamer vertelt in onderstaand filmpje hoe belangrijk het is in gesprek met kwetsbare burgers de goede vragen te stellen.

Verslag & video’s: www.wybovons.nl.