Geldgebrek, gezondheid en de stress-sensitieve benadering

Door de hoge energieprijzen en de hoge inflatie komen steeds meer burgers in de problemen. Naast lagere inkomens kunnen volgens het Nibud ook huishoudens met een inkomen boven modaal steeds vaker niet meer rondkomen. Maar er zijn niet alleen financiële consequenties. Geldgebrek en bestaansonzekerheid hebben ook een grote impact op de gezondheid van burgers. Een stress-sensitieve benadering kan de impact van stress als gevolg van geldgebrek verminderen. Maar er is veel meer nodig. Hoog tijd voor een structurele aanpak van armoede waarbij vooral ook geluisterd wordt naar de ervaringen van de burgers zelf.

De signalen zijn legio. Het Nibud constateert dat op dit moment één op de drie huishoudens aan het eind van de maand geld tekort komt. Aedes en de energiebedrijven zien het aantal mensen met betalingsachterstanden sinds enkele maanden weer toeneemt. Volgens het Nibud zoeken mensen in eerste instantie via creatieve bezuinigingen naar oplossingen. Maar op de lange termijn kunnen zij dit niet volhouden en leidt dit tot het verdwijnen van financiële buffers en oplopende schulden. Maar mensen worden niet alleen financieel kwetsbaar. Er bestaat een directe relatie tussen onvoldoende inkomen en financiële problemen en een verminderde gezondheid.

Gezondheidseffect

Geldgebrek en bestaansonzekerheid in het algemeen hebben een direct effect op de gezondheid. In 2021 heeft volgens het Nivel 8% van de Nederlanders afgezien van bezoek aan huisarts, specialist of een behandeling met medicijnen vanwege de kosten. Bestaansonzekerheid en geldgebrek betekenen ook dat vaak het geld ontbreekt voor een gezonde levensstijl (gezonde voeding, deelname aan sport en andere sociale activiteiten).

Mensen zijn alleen bezig met de primaire behoeften; er is geen ruimte om na te denken over de lange termijn

Overlevingsmodus

Moeite met rondkomen leidt tot stress. Veel en langdurige stress kan leiden tot ongezond gedrag van mensen door roken, alcohol- of middelengebruik. Maar ook op andere manieren beïnvloedt stress het gedrag van mensen; ons brein gaat onder invloed van langdurige stress in een overlevingsmodus waardoor mensen alleen bezig zijn met de primaire behoeften en er letterlijk geen ruimte is om na te denken over de lange termijn. De Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR)  laat in het rapport Weten is nog geen doen zien dat chronische stress het ‘doenvermogen’ van mensen beperkt en er voor zorgt dat mensen soms onverstandige keuzes maken.

Psychische problemen

Armoede en bestaansonzekerheid vergroten het risico op psychische problemen. Volgens Plantinga hebben mensen met de 25% laagste inkomens meer dan anderhalf keer zoveel kans om een stemmingsstoornis of angststoornis dan mensen met de 25% hoogste inkomens. Bestaansonzekerheid leidt een grotere kans op depressie, psychoses, stemmingsstoornissen, zelfmoord of zelfmoordneigingen, alcohol- of drugsverslaving. Ander onderzoek bevestigt het verband tussen psychische gezondheid en schulden. Tenslotte leidt armoede en bestaansonzekerheid ook tot een verminderd gevoel van eigenwaarde.

Baanverlies

Daarnaast is er ook sprake van een verband tussen gezondheid, inkomen en werk. Als stressklachten als gevolg van financiële problemen leiden tot frequent verzuim kan dat leiden tot baanverlies.  Mensen met een slechtere gezondheid komen minder vaak aan het werk. Het ontbreken van werk heeft niet alleen invloed op de inkomenspositie maar ook op het welzijn in het algemeen. Werken vermindert de kans op een depressie, zorgt voor structuur, meer eigenwaarde en meer waardering vanuit de sociale omgeving.

Levensverwachting

Uiteindelijk zijn de gezondheidsverschillen terug te zien in de levensverwachting. De gemiddelde levensverwachting bij geboorte voor de laagste inkomens ligt momenteel op 77 jaar, tegenover 84.5 jaar voor de hoogste inkomens. Het verschil in jaren van goed ervaren gezondheid is nog groter. Kinderen uit meer welgestelde gezinnen leven meer dan 18 jaar langer in relatief goede gezondheid dan kinderen uit arme gezinnen.

Het verhaal van Monica

Monica is 64 jaar en heeft in 2019 de opleiding tot ervaringsdeskundige in armoede en sociale uitsluiting afgerond.

Monica groeide op als elfde in gezin van twaalf kinderen. Haar ouders hadden laagbetaalde banen en hadden al hun energie nodig om het hoofd boven water houden. Daardoor was er geen aandacht voor de emotionele en persoonlijke ontwikkeling van de kinderen. Terugkijkend geeft Monica aan dat ze niet zo veel problemen had met dat er weinig geld was, maar het grootste probleem was om je staande te houden in de samenleving. Ze was onzeker over wat er verwacht werkt, hoe dingen werkten, hoe ze zich moest gedragen.

Ze voelde zich altijd 'minder'. Ze merkte al jong dat ze anders is en ontwikkelde schaamtegevoelens; daardoor ging ze sociale contacten buiten het eigen netwerk mijden. Vanuit de samenleving wordt die sociale uitsluiting extra gevoed door de oordelen die mensen hebben over gezinnen met een lage sociale status. Het onderstreept en versterkt de gevoelens van angst en wantrouwen naar de samenleving en het gevoel dat je nooit zult kunnen voldoen aan de eisen die de samenleving aan je stelt. Dit levert veel stress op en een fundamenteel wantrouwen naar de samenleving.

Hulp zoeken bij instanties doe je dus niet; je vraagt hulp in je eigen netwerk bij mensen die een vergelijkbare achtergrond hebben. Daardoor krijg je soms onjuiste informatie; bijvoorbeeld dat je kinderen weggehaald worden als je naar het buurtteam gaat. 'En waar moet je hulp voor vragen? Ons gezin had weinig geld, maar armoede was iets van de derde wereld waar mensen sterven van de honger.' Hulp vragen is dan ook nooit bij Monica opgekomen.

Monica geeft aan dat er meer aandacht zou moeten zijn voor de vaardigheden die mensen in armoede wel hebben, zoals solidariteit met je netwerk. Zorgen voor elkaar. Doorzetten en niet makkelijk opgeven. Overleven onder moeilijke omstandigheden. Verantwoordelijkheid nemen voor je familie en kinderen. Keihard werken! En bijna feilloos aanvoelen of iets gemeend is of niet.

Verhalen van andere mensen

In de publicatie Gezichten van een onzeker bestaan vertellen 14 mensen over hun leven in bestaansonzekerheid. In bijna al deze verhalen spelen stress en gezondheidsproblemen een belangrijke rol.

Zoals hierboven beschreven, heeft stress als gevolg van chronisch geldgebrek een grote invloed op het gedrag van mensen, met name op het vermogen van mensen de juiste keuzes te maken, zelfredzaam te zijn en oplossingen te vinden. Stress-sensitieve hulpverlening beoogt de ervaren stress te verminderen en in ieder geval niet bij te dragen aan het verhogen van het stressniveau. 

De stress-sensitieve benadering

Stress beïnvloedt het denkvermogen. Mensen leven bij de dag en ontwikkelen een soort tunnelvisie. Chronische stress leidt er toe dat mensen schaamte en vermijdingsgedrag gaan vertonen, zich eenzaam en geïsoleerd voelen, moeite hebben met verwerken informatie,  wantrouwig worden en moeite hebben om positieve intenties in acties om te zetten. Zij verliezen het grip op hun leven en zien geen perspectief meer.

De stress-sensitieve benadering probeert mensen de ruimte te geven om naar oplossingen te kunnen streven door ze rust en denkruimte te geven, ze de controle over hun leven terug te geven en perspectief te bieden. Voor deze benadering is het belangrijk dat hulpverleners zich kunnen  verplaatsen in de persoon met een hulpvraag.

Elementen die hulpverleners in kunnen zetten zijn:

  1. Ondersteuning. Bijvoorbeeld door een neutraal geformuleerde reminder voor een afspraak te sturen.
  2. Erkenning. Begrijpen hoe mensen in elkaar zitten en dat zien en benoemen.
  3. Tijdsdruk wegnemen, bijvoorbeeld door schuldenstop of aflossingspauze
  4. Controle aan mensen geven over wat zij echt belangrijk vinden. Mensen het gevoel geven dat zij zelf kunnen kiezen
  5. Een positief toekomstbeeld ontwikkelen, bijvoorbeeld door het stellen van haalbare doelen en door het vieren van behaalde successen.
  6. Opbouwen vertrouwensband, zonder dat achterhaalt hulpverlener nooit de echte oorzaak van de stress

Lees meer over het implementeren van een stress sensitieve benadering op Movisie.nl.

Achterliggende factoren

Het verhaal van Monica laat zien dat er in situaties van langdurige financiële stress meer factoren meespelen dan alleen het financiële plaatje. Een werkelijk stress-sensitieve benadering houdt niet alleen rekening met het beperkte doen- en denkvermogen, maar heeft oog voor de achterliggende gevoelens van schaamte, een laag zelfbeeld, uitsluitingsmechanismen en de invloed van het sociale netwerk en benut de talenten en mogelijkheden van mensen.

Oplossingen?

De stress sensitieve benadering kan een belangrijk hulpmiddel zijn bij het aanpakken van stress, en kan daardoor  mensen in bestaansonzekerheid effectieve ondersteuning bieden. Maar bovenstaand overzicht over de impact van geldgebrek en bestaansonzekerheid op de gezondheid laat zien dat er veel meer nodig is. Uiteindelijk zal de slechtere gezondheid van de grote groep huishoudens die nu een risico lopen, tot een grotere zorgvraag leiden en aanzienlijk meer zorgkosten. Investeringen in inkomens- en armoedebeleid en bestaanszekerheid zullen op termijn tot besparingen in de zorgkosten leiden.

Kortom, het is hoog tijd dat we gaan nadenken over een systematische aanpak van armoede en bestaansonzekerheid. De maatregelen die de landelijke armoedecoalitie in haar brief aan de Tweede Kamer opsomt, vormt naar onze mening een goed startpunt voor deze discussie.