De gemeente en vrijwillige zorg, hulp en ondersteuning
Veel mensen zorgen voor of ondersteunen een ander in hun vrije tijd. Vrijwillige zorg is dan ook een belangrijke aanvulling op formele zorg en mantelzorg. Welke vormen van vrijwillige zorg zijn er? En welke mogelijkheden heb je als gemeente om vrijwilligers, vrijwilligersorganisaties of zorgcoöperaties te faciliteren en passende ondersteuning te bieden? Movisie licht het antwoord op deze vragen toe.
Wat is vrijwillige zorg?
Vrijwillige zorg is hulp of zorg verleend door vrijwilligers, vanuit een georganiseerd verband. Tussen de vrijwilliger en de hulpvrager is vooraf meestal geen relatie. De zorg, hulp of ondersteuning kan zowel op structurele als incidentele basis zijn. Vrijwillige zorg kent vele vormen, maar centraal hierin staat de persoonlijke aandacht voor de ander en meestal wordt de hulp één op één geboden. Het begrip vrijwillige zorg is dus breder dan alleen ‘zorg’, waarbij je snel denkt aan medische en persoonlijke verzorging. Het gaat nadrukkelijk ook om hulp of ondersteuning.
Hoeveel mensen verlenen vrijwillige zorg?
Er zijn ruim 1 miljoen vrijwilligers in Nederland die vrijwillige hulp of ondersteuning aan een ander bieden volgens cijfers van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). Hieronder vallen vrijwilligers in de zorg, vrijwilligers die op incidentele basis actief zijn en vrijwilligers die niet bij een organisatie aangesloten zijn. De grootste groep is tussen de 55 en 74 jaar en heeft werkervaring in de zorg. De hulp of ondersteuning die zij bieden is vaak aan mensen die last hebben van dementie of geheugenproblemen, aan terminaal zieken en aan mensen die psychosociale beperkingen ondervinden, waaronder eenzaamheid.
*In dit artikel zijn vrijwilligers die in zorginstellingen actief zijn buiten beschouwing gelaten.
Vormen van vrijwillige zorg, hulp en ondersteuning
Vrijwillige zorg omvat een breed scala van hulp en ondersteuning aan jong tot oud. Voorbeelden zijn:
Maatjesprojecten. Deze projecten worden gecoördineerd door verschillende (vrijwilligers)organisaties die vrijwilligers en deelnemers, vaak een specifieke doelgroep, met elkaar in contact brengen.
Respijtzorg. Respijtzorg is bedoeld ter ontlasting van mantelzorgers en kan door professionals, maar ook door vrijwilligers worden geboden. Respijtzorg is een vorm van zorg waarbij tijdelijk de volledige zorg overgenomen wordt van de mantelzorger.
Bewonersinitiatieven. Veel bewonersinitiatieven gaan over hulp en ondersteuning aan andere wijkbewoners. Denk bijvoorbeeld aan een klussendienst of hulp bij boodschappen of administratie.
Voorbeeld uit de praktijk | Vriendendienst
Vriendendienst is een maatjesproject gericht op mensen met psychiatrische of psychosociale problemen. Vriendendienst koppelt vrijwilligers aan deze mensen en samen ondernemen zij dan activiteiten. De vrijwilliger ondersteunt de deelnemer om weer actief deel te nemen aan het sociale en maatschappelijke verkeer.
Download de infographic Vormen van vrijwillige zorg, hulp en ondersteuning
In het midden van deze infographic staat Nena. Om haar heen staan verschillende vormen van vrijwillige zorg die iemand mogelijk ontvangt. Ook bevat infographic 5 tips voor gemeenten om organisaties die met vrijwilligers werk goed te kunnen faciliteren en ondersteunen.
Download infographicTrends en ontwikkelingen in vrijwillige zorg
De vraag naar vrijwilligers neemt toe, tegelijkertijd wordt het steeds lastiger om vrijwilligers te vinden en te binden. Binnen de vrijwillige zorg en ondersteuning krijgen vrijwilligers te maken met steeds complexere vraagstukken. Dit vraagt veel, soms té veel, van vrijwilligers. Daarnaast verandert het soort werkzaamheden van vrijwilligers. Dit houdt in dat zij zich in de praktijk meer richten op welzijn, ondersteuning op maat en het verrichten van allerlei hand- en spandiensten.
Fact | Grenzen
Een vijfde van de vrijwilligers in zorg en welzijn doet wel eens werk dat eigenlijk door professionals gedaan zou moeten worden. Vrijwilligers doen dit werk vaak, ondanks dat het niet hun taak is, omdat de hulpvrager anders geen hulp krijgt. (Universiteit voor Humanistiek, 2018 – Aan de andere kant van de schutting)
Bewonersinitiatieven rondom ondersteuning, welzijn en zorg richten zich steeds meer op het verbinden met elkaar. Dat vraagt om meer ruimte, waardering en structurele financiering. Vanuit deze ontwikkeling zijn wijk- en/of dorpscoöperaties in opkomst. Bewoners en professionals slaan de handen en zetten zich als gelijkwaardige partners in voor de realisatie van gezamenlijke doelen.
Hybride organisatievormen komen steeds vaker voor. Dat zijn organisatievormen waarbij vrijwillige inzet en betaald werk samengaan. Denk bijvoorbeeld aan zorgcoöperaties, waarbij vrijwilligers een platform onderhouden waarmee betaalde zorg ingekocht en vrijwillige zorg en hulp geregeld kan worden. Of bewonersinitiatieven die zo zijn gegroeid dat ze een (deels) betaalde coördinator aantrekken.
Voorbeeld uit de praktijk | Vrijwilligers opleiden
Sla een brug tussen de toenemende vraag naar en het tekort aan vrijwilligers. Een manier om dit aan te pakken is zoals de gemeente Katwijk in 2015 heeft gedaan. In samenwerking met Movisie hebben zij negen langdurig werklozen opgeleid tot vrijwilliger in de respijtzorg. Lees meer over hoe zij dit hebben aangepakt.
Invloed van de gemeente
Gemeenten zijn gebaat bij goed functionerende initiatieven, projecten en organisaties die vrijwillige zorg en ondersteuning aanbieden. Zo krijgen immers zoveel mogelijk inwoners de zorg en hulp die zij nodig hebben om te kunnen participeren en zelfstandig te kunnen blijven wonen. Er zijn diverse onderzoeken gedaan naar wat wel en niet werkt bij het faciliteren en ondersteunen van bewonersinitiatieven. Wat knelt? is bijvoorbeeld een studie naar knelpunten waar initiatieven op het gebied van zorg en ondersteuning tegenaan lopen. Door deze knelpunten te proberen weg te nemen of te verminderen werk je als gemeente aan een vruchtbare voedingsbodem voor initiatieven. Voor gemeenten zijn de volgende punten relevant:
- Samenwerking met de gemeente. Het gaat hierbij om erkenning van een initiatief als volwaardige partij of samenwerkingspartner, en vertrouwen hebben in een initiatief. Veel initiatiefnemers voelen zich niet serieus genomen door de gemeente. Goed om je hier als beleidsambtenaar bewust van te zijn en dit bespreekbaar te maken.
- Wet- en regelgeving. Onduidelijkheid over de lokale invulling van wet- en regelgeving werkt vaak belemmerend. In een vroeg stadium meedenken met een initiatief en duidelijkheid verschaffen over hoe bepaalde wet- en regelgeving voor een initiatief van toepassing zijn kan dit verbeteren. Denk bijvoorbeeld aan grenzen aan wat vrijwilligers in de vrijwillige zorg mogen doen. Minstens zo belangrijk is lef om flexibel met starre regels om te gaan.
- Financiering. Van de aanvraag- en verantwoordingsprocedures tot de mogelijkheid van structurele financiering: gemeenten kunnen veel doen om dit knelpunt te verminderen.
Tip | Het ACTIE-model
Wat zijn succesfactoren en knelpunten bij het faciliteren en ondersteunen van bewonersinitiatieven? In het ACTIE-model, een onderbouwd instrument, zijn deze verzameld en vertaald in analytische vragen en do’s en don’ts. Lees verder.
Vrijwilligersbeleid
Vrijwilligers zijn uiteraard onmisbaar voor de vrijwillige zorg, hulp en ondersteuning in een gemeente. Veel organisaties die met vrijwilligers werken kampen echter met een tekort aan vrijwilligers: het vinden en binden van vrijwilligers gaat niet vanzelf. Het vinden van vrijwilligers voor bestuursfuncties is problematisch. Voor het goed begeleiden en ondersteunen van vrijwilligers is vaak niet genoeg capaciteit of aandacht. Gemeenten doen er goed aan om organisaties die met vrijwilligers werken goed te ondersteunen en faciliteren. Uit een onderzoek naar gemeentelijk vrijwilligerswerkbeleid blijkt dat in veel gemeenten het ondersteunen van vrijwilligers in zorg en welzijn meer aandacht krijgt dan op andere beleidsterreinen. Dat er desondanks bij veel organisaties bovenstaande problemen worden ervaren, geeft aan dat gemeenten hier echt meer oog voor moeten hebben.
Voorbeeld uit de praktijk | Zorgvrijstaat Rotterdam
Zorgvrijstaat Rotterdam werkt aan zorgzame buurten, waar mensen eigenaarschap voelen en zeggenschap hebben over hun eigen zorg en welzijn. Samen met bewoners en organisaties bouwt Zorgvrijstaat aan sterke netwerken en nieuwe voorzieningen, waarmee mensen grip krijgen op hun eigen gezondheid en de kwaliteit van hun leven. Eén van de activiteiten is de Uitvindersbrigade ‘Het Zal Werken’. Zij voeren kleine woonaanpassingen uit die mensen niet via gemeente, wooncorporaties of hun eigen netwerk geregeld krijgen, bijvoorbeeld het plaatsen van wandbeugels en verhoogde toiletten, wegwerken van drempels en plaatsen van opritten bij voordeuren.
Tips voor gemeenten
- Betrek organisaties die met vrijwilligers werken bij het beleid op het terrein van informele zorg, eenzaamheid, langer thuis wonen, participatie etc. Door hierin hun expertise mee te nemen verstevig je de lokale aanpak van deze vraagstukken en daarmee ook de vrijwillige zorg.
- Vraag organisaties die met vrijwilligers werken wat ze nodig hebben. Zijn ze op hoogte van de ondersteuning die de gemeente biedt, bijvoorbeeld via een steunpunt vrijwillige inzet? Voldoet deze ondersteuning?
- Check of het huidige vrijwilligerswerkbeleid aansluit bij bovenstaande twee punten.
- Bevorder onderlinge samenwerking, zowel tussen vrijwilligersorganisaties onderling als tussen formele en informele organisaties. Ondanks alle goede bedoeling komt het in de praktijk toch voor dat initiatieven en organisaties elkaar als concullega’s zien. Bespreek bijvoorbeeld de mogelijkheid van een gedeeld bestuur of gezamenlijke wervingscampagne en faciliteer het onderlinge gesprek over samenwerking tussen formeel en informeel.
- Promoot vrijwillige zorg en ondersteuning in je gemeente door hier positieve aandacht aan te schenken. Laat de wethouder langsgaan bij initiatieven en organisaties en toon waardering voor vrijwilligers.
- Lees ook vijf aandachtspunten voor gemeenten om te werken vanuit zelfregie.
