‘Allereerst: wat is jullie functie?’ De vingers van de deelnemers in de volle zaal in de imposante hal van het SCP-gebouw gaan bij de genoemde functies de lucht. Gespreksleider Marcel Ham (hoofdredacteur van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken) monstert het vlees dat we in de kuip hebben vanmiddag: gemeenteraadsleden, wethouders, beleidsmakers, ervaringsdeskundigen, uitvoerend professionals, actieve burgers. Een gevarieerde vertegenwoordiging die zich gaat buigen over de vraag hoe gemeenten inwoners beter kunnen bereiken rond hulp en ondersteuning.

Heftige consequenties

SCP-directeur Karen van Oudenhoven-van der Zee schetst in haar openingswoord de urgentie van het probleem. En wat er gebeurt als gemeenten er onvoldoende in slagen hun inwoners te bereiken met die hulp en ondersteuning. ‘Die consequenties kunnen heftig zijn. Mensen die steeds dieper in de schulden zakken. Mensen die kampen met heftige drugscriminaliteit. Mensen die er niet alleen zelf steeds slechter aan toe zijn maar die misschien ook mensen in de directe omgeving meetrekken in de misère.’

Inger Plaisier krijgt vervolgens de vloer om de belangrijkste resultaten van het vandaag verschenen SCP-rapport Zien, luisteren en helpen toe te lichten. Het onderzoeksrapport is een vervolg op de publicatie Gezien, gehoord en geholpen willen worden. Daarin stond de leefwereld centraal – aan de hand van vijftien ervaringsverhalen van mensen die moeite hadden om passende ondersteuning uit het sociaal domein bij hun problemen te vinden. Zien, luisteren en helpen gaat in op wat gemeenten kunnen verbeteren aan het bereik van hun hulp en ondersteuning. Het vandaag verschenen rapport zoomt kortom in op de systeemwereld. Daarbij zijn drie gemeenten onder de loep genomen.

'De zelfredzaamheid van de inwoners wordt overschat'

Plaisier en mede-onderzoekers destilleerden uit de gesprekken in de drie gemeenten de aannames die achter het beleid schuilen. Daaruit blijkt dat de zelfredzaamheid van de inwoners wordt overschat, stelt ze. ‘De heersende gedachte is dan bijvoorbeeld dat mensen zelf om ondersteuning vragen, op elkaar letten en na kortdurende hulp hun leven snel weer op de rit hebben.’ Gemeenten onderschatten daarentegen de kloof tussen leefwereld en systeemwereld, voegt ze toe. 

De kracht van taal

Marcel Ham peilt vervolgens bij de panelleden die later in de middag met elkaar in debat gaan hun eerste reactie op het rapport. Dat zijn respectievelijk Marjolein Moorman (wethouder Amsterdam), Cathalijne Dortmans (wethouder Helmond), Peter Heijkoop (wethouder Dordrecht) en Marco Pastors (directeur Nationaal Programma Rotterdam-Zuid). Ze hebben het rapport al eerder dan vandaag onder embargo kunnen inzien. Wat spreekt hen aan of: waar hebben ze kritiek op? Pastors: ‘Wat in het rapport staat weten we misschien al. Maar het verschijnen ervan is een impuls om nu de stappen te zetten die nodig zijn.’

Moorman sluit zich daarbij aan. ‘Ik dacht bij het lezen: dit weten we toch allemaal al? Maar daarom is het zo’n goed rapport omdat het zoveel blootlegt. Over bijvoorbeeld de rationele burger die zelf maar naar het loket moet komen voor hulp.’ Ze hekelt de beleidsnota’s en begrotingen waarin staat: we verwachten een bereik van 70 procent. ‘Dan denk ik: oei, als je honderd procent bereikt, heb je dus een gat in de begroting. Je moet altijd van honderd procent uitgaan. Daar hebben mensen recht op.’

Dortmans zegt dat zij, van huis uit taalkundige, gelooft in de kracht van taal. ‘Als je de beweging maakt van aanbod naar bereik, heeft dat veel betekenis. Als je meer op die manier te werk gaat, gaat dat zeker effect sorteren.’ Ze heeft echter ook een aanvulling op het rapport. Bereik is niet alles, stelt ze. ‘Soms spreek ik hulpverleners die er wel in slagen mensen te bereiken maar dat het dan vervolgens stokt vanuit de redenering: die persoon had geen hulpvraag.’ Die houding zal volgens haar moeten veranderen om mensen die hulp en ondersteuning nodig hebben maar geen expliciete hulpvraag, toch te kunnen helpen. 

Heijkoop vindt het aansprekend dat het rapport aanspoort om ‘van binnen naar buiten’ te gaan werken. ‘Daar hebben we nog heel veel werk in te verzetten. We moeten ons echt nog veel meer realiseren dat er ook veel inwoners niet zelf in staat zijn om gebruik te maken van allerlei regelingen.’

'Het aantal huisuitzettingen is sterk verminderd doordat mensen actief worden benaderd'

Een beetje boos

Marc Räkers van de Stichting Erop Af! zegt zich een beetje boos te hebben gemaakt tijdens het luisteren naar de presentatie van het SCP-onderzoek. Het credo werk niet vanuit aanbod maar ga erop af, hanteert zijn stichting al 35 jaar stelt hij. En met succes. Hij schetst dat mede door de methodiek van Erop Af! het aantal huisuitzettingen vanwege schuldenproblematiek sterk is verminderd. ‘Door met mensen een relatie aan te gaan en ze actief te benaderen.’ Dat heeft erin geresulteerd dat het aantal van 25.000 huisuitzettingen in 15 jaar is gedaald naar 3000. Räkers: ‘Een significant resultaat. En zo’n resultaat kun je in het hele sociaal domein bereiken als je deze werkwijze doortrekt. De systematiek van outreachend werken hebben we allang in huis!’

Plaisier: ‘Dat klopt. Toch zeggen veel hulpverleners die we hebben gesproken: ‘We zouden wel op die manier willen werken maar we hebben niet genoeg middelen om iedereen te kunnen bereiken.’’

Räkers: ‘De kosten gaan voor de baat uit.’

Sfeerimpressie

Foto's door Robert Lagendijk.

‘Totaal cynisch’

In het afsluitend panelgesprek houdt Ham de vier panelleden de eerste stelling voor. Die is prikkelend en tegendraads geformuleerd: een omslag naar bereik werkt een luie samenleving in de hand. Kathalijne Dortmans vindt het een cynische stelling. ‘Er spreekt wantrouwen uit dat de overheid in mensen heeft.’ Ze wil er niet aan en is het er volstrekt niet mee eens. Integendeel, ze wil iets anders aankaarten: voor wie is de zorg en hulp nou eigenlijk bedoeld? Haar ervaring is dat in de welvarendste wijk van Helmond het zorgaanbod het grootst is. Mondige mensen met goede inkomens die het goed voor zichzelf weten te regelen. ‘Maar degenen die niet zo mondig zijn, vinden dat een stuk ingewikkelder. En dat vraagt dus professioneel gewoon verschillende benaderingen.’

Marjolein Moorman is het met haar collega uit Helmond eens over de stelling (‘totaal cynisch’). Ze draait de stelling om weer te geven wat ze vindt: ‘Geen omslag naar bereik werkt een luie overheid in de hand. De overheid moet goed nadenken over wie je wil bereiken’, zegt ze in navolging van Dortmans. ‘We zijn er volgens mij voor de kwetsbaarste mensen.’ 

Marco Pastors vindt het tijd voor een tegengeluid. Hij vindt dat we de overheid niet moeten problematiseren en mensen onnodig tot slachtoffer maken. ‘Het is een coproductie. De overheid moet tegen burgers zeggen: ‘Wij hebben van alles om jullie te helpen maar jullie moeten er zelf ook wat voor doen.’ Die coproductie stelt je ook in staat om tegen de rijkere inwoners te zeggen: u moet het zelf een beetje uitzoeken.’

'We moeten oppassen dat we de overheid niet te groot gaan maken'

‘Je moet niet ieder het gelijke geven maar het zijne geven’, vult Peter Heijkoop aan. ‘We moeten oppassen dat we de overheid niet te groot gaan maken. Het gevaar is dat je initiatieven vanuit de gemeenschap daarmee platslaat.’ Hij voert ter illustratie van deze stellingname de schoolmaaltijden aan. ‘Wij waren daar in Dordrecht al fors mee bezig voordat men landelijk wakker werd en het top-down werd georganiseerd vanuit ministeries. Het beroerde is dat de regeling nu landelijk is afgeschaft en wij de doodgebloede lokale initiatieven maar weer moeten zien te reactiveren.’

Vuurtje

Gespreksleider Ham stookt het voor de pauze door Marc Räkers aangestoken vuurtje nogmaals op: waarom niet eropaf, we weten toch allang dat dit werkt? Volgens Pastors zitten de blokkades in de institutionele wereld. ‘We hebben het met zijn allen veel te ingewikkeld gemaakt.’ Hij schetst hoe in Rotterdam-Zuid nu op scholen een effectief hulp- en ondersteuningsaanbod is opgetuigd. ‘De scholen zijn nu een belangrijke vindplaats. Maar dat is niet zonder slag of stoot gegaan. Daar hebben we twaalf jaar over gedaan.’

Tenslotte mogen de panelleden nog op een tweede stelling reageren: Sluit alle loketten, ga naar de mensen toe. Heijkoop benadrukt bij de bespreking van deze stelling het eerder door Pastors aangehaalde belang van scholen als vindplaats. Dortmans over de stelling: ‘De vraag is wat je onder een loket verstaat. Een school kan ook een loket zijn en een bewonersinitiatief ook.’ 
Een deelnemer in de zaal zegt de rol van informele zorg en hulp te missen in het debat. Die kunnen een waardevolle toevoeging zijn. Pastors: ‘Ja, maar er zijn nogal wat wijken, bijvoorbeeld bij ons in Rotterdam-Zuid waar die sterke netwerken er niet zijn. Daar zijn mensen die iets kunnen betekenen voor iemand anders met een lampje te zoeken.’  

Niet te krampachtig

Moorman haalt de coronaperiode aan. Tijdens de pandemie ontstonden in Amsterdam en veel andere gemeenten voedselinitiatieven, vertelt ze. Normaal gesproken financiert de overheid voedsel niet. ‘Corona maakte dat allemaal anders. We zijn die informele initiatieven toen toch gaan financieren. Dat gaf ons ook de mogelijkheid om de aansluiting tussen het formele en informele netwerk te vergroten.’ Heijkoop haakt hierop aan. ‘Hierop kunnen we nog veel winst boeken.’

Hij haalt aan in coronatijd een discussie te hebben gevoerd met zijn collega’s in het college in Dordrecht. Die ging over een kleine financiering van kerken – die het nodige zorg en ondersteuning en voedselhulp boden - door de overheid. ‘Natuurlijk, je hebt de scheiding van kerk en staat. Maar de kerken zijn een systeempartij die een belangrijke krachtbron in de gemeenschap. Ga daar dus niet te krampachtig mee om.’