In het Utrechtse zorgcentrum Transwijk is een grote zaal gevuld met ouderen, die samen uit volle borst zingen en zichzelf daarbij begeleiden. Dat wil zeggen: ze oefenen met een eenvoudige gitaar, gemaakt van een blikje, een houten hals en enkele snaren. Daarnaast gebruiken ze zogeheten schellenbomen, stokken met flessendoppen en kleurige slingers, die als je er mee schudt of stampt een rinkelend geluid maakt. En de ouderen zingen er flink bij, op aanwijzingen van dirigent Peter de Boer. '11 november is de dag dat ik mijn lichtje branden mag. Lalalala lalalalala. Noenoenoenoenoenoe.’ 

En hop, Peter maakt een sprongetje en zet met een armbeweging de muziek stil. Hij vraagt een man vooraan hoe het gaat. Deze vertelt dat hij voor het eerst mee is naar het orkest met zijn vrouw die in het zorgcentrum woont. Vervolgens richt Peter zich tot de overige muzikanten in de zaal. ‘U kunt misschien nog niet spelen en zingen tegelijk, maar ik zie dat u blijft lachen.’ De Boer is met de Utrechtse ouderen aan het oefenen voor de Sint Maartenparade die jaarlijks in november plaatsvindt.  Even later schakelt hij over op de Sint Maartenrap en wordt er flink gestampt met de schellenboom.

Het succes

Dirigent Peter de Boer, tevens artistiek leider, richtte in 2001 samen met Margreet Melman Fort van de Verbeelding op. De naam is geïnspireerd op Fort Wierickerschans in Bodegraven waar Peter en Margreet hun bedrijf begonnen. Het gezelschap ontwikkelt muziekprojecten voor scholen, wijken, bedrijven en zorginstellingen, waarbij het uitgangspunt is dat de deelnemers zelf muziek maken en er verbindingen tussen de verschillende groepen ontstaan. Judith Lodewijks, zakelijk leider van Fort van de Verbeelding, denkt dat het succes van het Grijze Koppen Orkest alles te maken heeft met het charisma van Peter de Boer. ‘Peter is een muzikant in hart en nieren. Hij werkt ongelooflijk goed met mensen. Hij heeft enorm veel energie, past zich makkelijk aan, maar kan ook streng zijn.  Van mensen die deelnemen aan het orkest wordt namelijk ook iets gevraagd.’

Verbinding in de wijk

Een van de initiatieven van het Fort van Verbeelding was het Schoolplein Orkest. Waarbij het gezelschap op scholen ging oefenen om met de leerlingen in een aantal dagen een complete muziekuitvoering neer te zetten, vertelt Lodewijks. ‘Alle projecten zijn gebaseerd op dezelfde uitgangspunten: muziek verbindt mensen en versterkt alle mogelijke communities, van jong tot oud, van specifieke groepen tot gemengde buurten. Iedereen kan muziek maken, zeker als je laagdrempelige muziekinstrumenten gebruikt, zoals wij doen. En we maken gebruik van de kracht van het getal, van de massa. We willen graag grote groepen verbinden, bijvoorbeeld jongeren en ouderen, of groepen ouderen, of ouderen met muziekgroepen in de wijk en andere bewoners.’

Alle projecten zijn gebaseerd op dezelfde uitgangspunten: muziek verbindt mensen en versterkt alle mogelijke communities, van jong tot oud, van specifieke groepen tot gemengde buurten

Eenzame ouderen

Het eerst Grijze Koppen Orkest ontstond in 2014 in Eindhoven nadat Sylvia van Aggel, projectcoördinator bij de Brabantse zorgorganisatie Vitalis, ontroerd raakte door het Schoolplein Orkest. ‘Dat wilde zij ook, maar dan voor ouderen op haar zorglocatie. Veel ouderen zijn eenzaam en hebben moeite om de dag door te komen. Door samen te spelen worden ouderen geactiveerd en verbonden’, vertelt Judith Lodewijks. Zo ontstond het Grijze Koppen Orkest als een groot muziekproject voor kwetsbare en dementerende ouderen. ‘Het orkest heeft een programma van twee jaar, waar bij we er op gericht zijn om het orkest zelfstandig te laten bestaan. In het eerste jaar zetten wij het orkest op en doen we achttien weken lang de repetities. Tegelijk zijn we bezig rond een zorglocatie een netwerk op te zetten en mensen te betrekken. Het doel is dat mensen uit de omgeving de organisatie gaan overnemen, en dat er een community ontstaat met betrokkenen die zich eigenaar voelen. Belangrijk is ook dat er een nieuwe vaste dirigent komt.’

Een voorbeeld van die ‘verbindende’ aanpak is de Sint Maarten Parade die de afgelopen jaren in Utrecht plaatsvond. ‘Dat is een parade waarin we de verschillende beeldende kunstprojecten met muziek verbinden. Aan de parade doen allerlei muziekgroepen mee en ook het Grijze Koppen Orkest.’

Toekomst

In het eerste jaar gaan de grijze koppen met eigen instrumenten aan de slag. Als het orkest doorgaat worden er prefab-bouwpakketten van de instrumenten aangeschaft. Het vinden van een eigen dirigent, die het orkest verder kan begeleiden, is een belangrijke volgende stap. Hier leidt Fort van de Verbeelding dirigenten voor op. ‘Mensen moeten wel weten waar ze aan beginnen als ze een Grijze Koppen Orkest willen oprichten. Het doel is dat het project na twee jaar doorgaat. Het betekent dat ze eigenlijk ja zeggen tegen een orkest dat zo vijf jaar kan blijven bestaan.’

De afgelopen vier jaar heeft Fort van de Verbeelding al negen Grijze Koppen Orkesten opgezet. Op dit moment zijn er vier orkesten in Utrecht en Den Haag bezig in hun eerste jaar. Daarnaast zijn er een aantal ‘gevorderde’ orkesten.  En in 2018 gaan er weer acht nieuwe van start: naast twee in Utrecht en Den Haag, liefst vier in Eindhoven. Het succes is intussen zo aansprekend dat dat Fort van Verbeelding eind oktober de eerste prijs ontving van het Rabobank Stimuleringsfonds XL en daarmee binnenkort in Utrecht weer twee nieuwe Grijze Koppen Orkesten kan starten.

Trots

Mensen die komen kijken bij het Grijze Koppen Orkest weten vaak niet wat ze meemaken, vertelt Lodewijks. ‘Hoe de ouderen aan het musiceren zijn, raakt mensen. Dementie slaat vaak naar binnen. De ouderen die deelnemen aan het orkest worden uitgedaagd in wat ze kunnen. In het orkest wordt altijd ontzettend veel gelachen. Mensen nodigen vaak trots hun familie en vrienden uit. De ouderen vinden het vaak heel leuk dat ze op een laagdrempelige manier iets nieuws leren.’

‘Muziek is ook een medicijn voor wat die ouderen gezamenlijk in een zorgcentrum meemaken. Bij veel ouderen werkt muziek misschien wel net zo effectief als pillen slikken. Als je mensen weet te prikkelen met muziek is dat ook een heel goed medicijn. Ouderen gaan vaak zingend naar hun kamer.’

Meer informatie

• Bekijk de publicatie Wat werk bij culturele interventies voor ouderen
• Laat u inspireren door mooie voorbeelden van culturele interventies voor ouderen van Cinema Senior