Eerder onderzochten collega Joline Verloove en ik voor Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS) ouderen met een Marokkaanse achtergrond. We ontdekten dat de respondenten zich regelmatig eenzaam voelden, maar dat dit nauwelijks werd besproken met familie, in de gemeenschap en met professionals. Natuurlijk is ouder worden een proces dat de meeste van ons meemaken, maar over welk gezicht eenzaamheid aanneemt bij ouderen met een migratie-achtergrond is weinig bekend. De meeste onderzoeken hebben een sociaaleconomische invalshoek. Onderzoeken naar beleving moet je met een zaklamp zoeken. Wij gingen daarom op onderzoek uit met de vraag hoe ouderen met een Marokkaanse achtergrond hun oude dag in Nederland beleven. En of ze zich weleens eenzaam voelen en wat daarbij de rol van hun geloof is.

De twaalf ouderen (zes vrouwen en zes mannen), die ik in het Marokkaans-Arabisch interviewde, vertelden mij over gevoelens van verveling en over hoe ze omgaan met eenzaamheidsgevoelens. Ook de vijf geïnterviewde professionals, onder wie een geestelijk verzorger en een moskeevoorzitter gaven aan dat deze ouderen zich regelmatig eenzaam voelen, maar dit niet bespreekbaar maken.  

Familiezorg

Religieus-culturele standaarden en ideeën omtrent familiezorg maken het onderwerp soms lastig bespreekbaar. Hoe zit dit precies? Volgens religieuze normen en culturele tradities worden kinderen aangespoord de zorg voor hun ouders op zich te nemen. We zien echter dat deze familiezorg steeds meer onder druk komt te staan door de tijd waarin we leven. Dit staat op gespannen voet met hoe de ouderen aankijken tegen hun oude dag en de zorg die ze van familie en hun sociale omgeving mogen verwachten. De ouderen die ik sprak, koppelen de zorg van naasten direct aan eenzaamheid. Als je iemand hebt uit je familie die voor je zorgt, naar je omkijkt, dan kunnen gevoelens van eenzaamheid worden voorkomen. Maar ook: heb je niemand uit je familie die voor je zorgt, dan is dát het dieptepunt van eenzaamheid. De angel lijkt ‘m te zitten in het volgende: als ouderen zouden toegeven dat ze eenzaam zijn, dan hebben zij het gevoel impliciet toe te geven dat hun kinderen de normen en tradities niet naleven en/ of dat zij als opvoeders een steek hebben laten vallen. In beide gevallen hebben ze het gevoel zichzelf en hun familie in diskrediet te brengen. 

Moskee als ankerpunt

Er is nog een reden voor de lastige bespreekbaarheid: alle ouderen die ik heb geïnterviewd zijn praktiserend gelovigen. Er bestaat onder gelovigen (ook onder christelijke gelovigen) een notie dat een gelovige geen eenzaamheid hoort te voelen, omdat hij of zij een sterke band met God behoort te hebben. Hoewel geloof voor alle respondenten als zeer steunend wordt ervaren, kán deze notie een open gesprek over eenzaamheid in de weg staan, al wordt dit door slechts 1 op de 12 respondenten expliciet benoemd. Alle respondenten, met name de mannen, noemen de moskee als belangrijk religieus-spiritueel ankerpunt in hun dagelijks leven. Naast de functie van gebedshuis, faciliteert de lokale moskee voor alle mannen in het onderzoek de sociale contacten. Meerdere respondenten verklaarden niet te weten wat ze zouden moeten doen als ze niet naar de moskee zouden kunnen gaan. Eén van hen vertelt: ‘Dan zouden de muren op me afkomen.’

Lief en leed delen

Geloof vormt ook voor de geïnterviewde vrouwen een belangrijke bron van steun. Tijdens de dagbesteding, veelal in buurthuizen, komen zij samen om lief en leed te delen en samen uit de koran te lezen. De geïnterviewde vrouwen rapporteerden rust te ervaren door samen met geloof bezig te zijn. Overigens, uit de interviews blijkt dat vrouwen vaker last hebben van eenzaamheidsgevoelens, waarschijnlijk doordat zij hun partner missen door overlijden of remigratie. In de meeste onderzoeken wordt geen verschil opgemerkt tussen de mate waarin eenzaamheidsgevoelens voorkomen bij mannen en vrouwen, maar in ons onderzoek hebben we dat genderverschil wel heel duidelijk gezien.

Praten over eenzaamheid

Hoewel zowel de geïnterviewde mannen als vrouwen niet snel openlijk zullen spreken over gevoelens van eenzaamheid, spreken zij gemakkelijker over gevoelens van el-kant; dit is een Marokkaans-Arabisch en Berbers woord dat een sentiment uitdrukt van verveling, maar ook een gemoedstoestand kan aanduiden die overeenkomt met neerslachtigheid. De term el-kant is interessant, omdat hierin zowel sociale eenzaamheid (een gevoeld gebrek aan sociale contacten en sociale activiteiten) als emotionele eenzaamheid (een gevoeld gebrek aan een hechte emotionele band met iemand) lijken samen te komen. Afhankelijk van welk accent de oudere zelf legt in elke context.

Diversiteit in het ouder worden

Wat kunnen we nu met deze bevindingen? Uit de interviews blijkt duidelijk dat religie en spiritualiteit een belangrijke plek innemen in het vormgeven van de oude dag en het omgaan met eenzaamheidsgevoelens. Deze bevindingen leiden tot een conceptuele kritiek op de theorie successful aging van Rowe en Kahn (1997). Deze theorie – die in veel onderzoeken over ouder worden wordt gehanteerd - wijst namelijk niet naar religie en spiritualiteit als belangrijke factoren in het omgaan met eenzaamheidsgevoelens. Wel naar ‘gezond blijven’, ‘productief blijven’ en ‘sociaal betrokken’ blijven. De maakbaarheid van het leven kan voor ouderen met een migratieachtergrond anders zijn. Mijn oproep aan alle professional is om je daarvan bewust te zijn en oog te krijgen voor de diversiteit in het verouderingsproces. Vooral om ervoor te zorgen dat zorg op maat kan worden geboden en het proces dat deze ouderen doormaken niet bij voorbaat wordt bestempeld als ‘afwijkend’ of ‘mislukt’.