Herstelondersteunende zorg en ervaringsdeskundigheid: 1 + 1 = 3
RIBW Nijmegen & Rivierenland (N&R) begeleidt mensen met een ernstige psychiatrische aandoening bij wonen, dagbesteding en werken en helpt hen te werken aan herstel. RIBW N&R koos ervoor om ervaringsdeskundigheid binnen de organisatie te versterken en herstelondersteunende zorg verder te implementeren. Maar als ervaringsdeskundigen een belangrijke rol krijgen bij het vormgeven van die herstelondersteunende zorg, hoe gaat dat dan in een organisatie?
Movisie was betrokken bij deze lerende praktijk van de RIBW N&R en deed onderzoek naar de mogelijkheden om ervaringsdeskundigheid binnen de organisatie te positioneren. Vaak is wel duidelijk wat er veranderd moet worden, maar is de hoe-vraag lastiger en dan bieden leidende principes hulp.
Lees het rapport Ervaringsdeskundigheid op alle plekken in de organisatie
Herstelprincipes en herstel experts
De RIBW N&R werkt aan herstelondersteunende zorg met behulp van herstelprincipes voor het begeleidingsproces, training/opleiding en de HOI-methodiek (herstelondersteunende intake). Daarnaast zijn diverse ervaringsdeskundigen actief bij de RIBW: er is een team Herstel, er zijn begeleiders met ervaring, en ervaringsdeskundigen die werken in het team Thuis in de wijk en in de wijk ggz teams. Het aanbod van het team Herstel varieert van individuele ondersteuning, WRAP (Wellness Recovery Action Plan), ‘Omgaan met stemmen horen’ en de cursus ‘Een begin maken met herstel’. Deze ervaringsdeskundigen zijn herstel experts: zij kennen het eigen herstelproces van binnenuit, ondersteunen de herstelprocessen van anderen en zijn nodig bij het vormgeven van zo’n implementatieproces.
‘Als ervaringsdeskundige heb je zelf ook die ervaringen met herstel, met de zoektocht naar hoe je je leven opnieuw opbouwt’
Robin Timmers: ‘Ik werk nu tien jaar bij de RIBW als ervaringsdeskundige en heb al die tijd met hart en ziel meegewerkt aan de beleidsvorming, het ontwikkelen en implementeren van herstelondersteunende zorg en van ervaringsdeskundigheid. We werken niet strikt volgens de HOI (Herstel Ondersteunende Intake, ontwikkeld door de ggz Noord-Holland Noord) maar ook wij werken bij een intake met vier vragen, er is een ervaringsdeskundige bij betrokken en ook andere voor de persoon belangrijke mensen worden uitgenodigd om bij dat gesprek aanwezig er zijn. De vier vragen van Jim van Os (zie verderop in dit artikel) vatten kernachtig samen wat je bij herstelondersteuning vraagt. In de praktijk merk je ook dat de intake zo een heel ander gesprek is. Het is niet een procedure achtige gesprek waarbij zaken geregeld moeten worden, de indicaties, het aantal uren etc. Nee, het wordt een heel persoonlijk gesprek waarbij mensen hun verhaal kunnen delen en waarbij ook meteen al ervaringskennis aan de oppervlakte komt. Als ervaringsdeskundige heb je zelf ook die ervaringen met herstel, met worstelingen, met leren omgaan met dingen, met de zoektocht naar hoe je je leven opnieuw opbouwt. Dan vind je vaak veel aansluiting en herkenning, heen en weer. Dan wordt het een heel ander gesprek dan hoe een intake daarvoor ging. Ik heb nu veel ervaring in het werken met die vier vragen want bij het RIBW werk ik ook bij steunpunt Stemmen horen. Daarvoor heb ik een cursus ontwikkeld die ik eigenlijk om die vier vragen heb ontwikkeld, zodat mensen die die cursus doen ook hun herstelverhaal en -plan maken.’
Robin Timmers, door MacSiers Imaging
Robin Timmers: ‘Ik vond het een leuk idee om die vragen ook te gebruiken in het gesprek met de directie en het bestuur van de RIBW, juist om te proeven hoe een gesprek dan anders wordt. Normaal gesproken in een gesprek met een Managementteam gaat het over bedrijfsvoering en beleid en dan heb je een heel andere relatie tot elkaar, maar wij besloten deze vragen te gebruiken bij het kennismaken en het introduceren van het thema. We hadden niet de tijd om alle vier de vragen te gebruiken dus we hebben iedereen gevraagd om over zijn of haar kwetsbaarheden en weerbaarheid te vertellen. Toen ontstond een heel andere sfeer, een heel andere relatie, een heel ander gevoel. Het ging over persoonlijke ervaringen en persoonlijk contact. We zaten daar meteen als mens. Het was heel fijn dat de mensen van Movisie hieraan meewerkten en het is echt een samenwerking geworden. Het was mooi dat er vanuit verschillende kanten over nagedacht werd. Ook die veranderprincipes waren heel handig want het RIBW wil juist veranderen door meer vanuit het herstelperspectief te denken en te doen.’
Stap 1: gebruik leidende principes als vuistregels voor verandering
Erika Claessen is programmaleider Herstelondersteunende Zorg. Samen met haar heeft Movisie een lerende aanpak om tot principes te komen opgezet. Principes gaan over waarden of identiteit, de basis, grondhouding van de organisatie, bijvoorbeeld vertrouwen, normaliseren, ruimte voor de professional. Die principes vormen het uitgangspunt voor de verandering/ontwikkeling. Ze zijn ‘de vuistregels’ voor verandering. Omdat het hier over zowel herstelondersteunende zorg als ervaringsdeskundigheid gaat, formuleren we principes die op allebei betrekking hebben. Lees in de publicatie Leidende principes meer.
Het creëren en prioriteren van leidende principes gebeurt via cocreatie. Met een afvaardiging van de RIBW N&R (begeleiders, ervaringsdeskundigen, cliëntenraad, zorg coördinatoren, programmaleider) zoekt Movisie naar wat hen in hun werk leidt. Waardoor worden zij gedreven in het contact met cliënten? We bekijken al het materiaal (beleidsplannen, visies, herstelprincipes etc.) en halen de belangrijkste principes eruit. In totaal komen we op zo’n 35 principes, die we prioriteren tot zeven kern principes.
Uit de visie van de RIBW N&R op herstelondersteunende zorg:
‘RIBW N&R gaat uit van het herstelvermogen van ieder mens. Cliënten die begeleiding krijgen van de RIBW N&R ervaren dan begrip en ondersteuning bij dit vaak onvoorspelbare en persoonlijke proces. In alle begeleidingstrajecten wordt uitgegaan van ieders persoonlijke kracht, talenten, mogelijkheden, wensen en kwetsbaarheden. Cliënten kunnen hun eigen ervaringen, herstel- en succesverhalen delen ter ondersteuning van dit herstelproces.’
De zeven kernprincipes zijn opgenomen in de strategieplaat van de RIBW:
Download de strategieplaat van RIBW N&R (pdf)
Stap 2: voer het gesprek met het managementteam
Het managementteam van de RIBW N&R bestaat uit drie directeuren en de bestuurder. Formeel valt de eindverantwoordelijkheid van dit implementatieproces onder de bestuurder. Een deel van de management-heidag hebben we benut voor de leidende principes. Robin Timmers, coördinator Steunpunt Stemmen horen van de RIBW N&R, introduceerde vragen uit de HOI methodiek:
- Wat is er met je gebeurd?
- Wat is je kwetsbaarheid en weerbaarheid?
- Waar wil je naar toe?
- Wat heb je nodig?
‘We hadden dus een heldere visie, maar hoe konden we die implementeren?’
Erika Claessen: ‘Tot twee jaar geleden was ik directeur bij de RIBW. Na een zwaar ongeluk ben ik gaan re-integreren en kreeg ik de rol van programmaleider herstelondersteunende zorg. In de rol van directeur was ik opdrachtgever voor het ontwikkelen van de visie op Herstelondersteunende Zorg. Deze visie is begin 2020 vastgesteld. Met de ontwikkeling van het Programma Herstelondersteunende zorg in 2021 wordt de visie op herstelondersteunende zorg verder tot implementatie gebracht. We hadden dus een heldere visie, maar hoe konden we die implementeren? Ik ontmoette Anna van Deth van Movisie en zij introduceerde het idee van leidende principes. Dat was nieuw voor ons en bleek een handige kapstok waarmee we verder konden. Movisie bracht een frisse blik in. Anna stelde scherpe vragen en via haar konden we ook gebruik maken van een landelijk netwerk en relevante stukken. Daarnaast werden Ellen van Elswijk, voormalig behandelaar uit de ggz en Sander Griek als ervaringsdeskundige erbij betrokken. Sander leerde ons hoe je een ervaringsdeskundige goed kunt inzetten. Op een bepaald moment hebben we het managementteam van het RIBW geïnformeerd en hebben we tijdens een Heidag de vragen over herstelondersteunende zorg ook aan de MT-leden gesteld via de methode van de Herstelondersteunende Intake. Dat bleken de juiste, persoonlijke vragen te zijn en het was heel bijzonder hoe die vragen bij hen tot openheid en verbinding leidde. Het MT heeft de voorgestelde leidende principes vanuit de klankbordgroep omarmd en opdracht gegeven om ze verder te brengen in de organisatie.’
Stap 3: ken betekenis toe aan de leidende principes
Het is belangrijk om het leidende principe toe te passen op zowel het richten (de visie), het inrichten als het verrichten. Bij de RIBW N&R valt herstelondersteunende zorg onder vakmanschap, maar het is een valkuil om de implementatie te beperken tot de doelgroep professionals. Versmallen tot een professionaliseringsprobleem wekt de indruk dat professionals vooral het eigenaarschap dragen van deze verandering, of dat professionals zelf het probleem vormen als het niet lukt om de leefwereld en systeemwereld goed af te stemmen. Herstelondersteunende zorg gaat alle niveaus van een organisatie aan, en alle onderdelen (bedrijfsvoering, HRM, beleid, systemen. We houden de principes dus tegen het licht van:
- Het aanbod en de activiteiten
- De toegang tot voorzieningen
- De manier van werken
- De financiële keuzes
‘Herstelondersteunend kan al zijn dat je je bed uit komt en je zelf gaat douchen en aankleden’
Marc van Lee, directeur RIBW en opdrachtgever programmalijn Herstelondersteunende Zorg RIBW: ‘Vaak hebben onze mensen (met psychiatrische aandoeningen zoals persoonlijkheidsstoornissen, autisme en schizofrenie) een behandeling gehad in een kliniek en gaan ze weer rehabiliteren in de maatschappij. Wij begeleiden hen hierbij door hen te ondersteunen op de verschillende aspecten/leefgebieden bij wonen. Op basis van de indicatie kijken we samen met de cliënt wat nodig is. Dit kan langdurige intensieve 24/7 zorg zijn zoals we die leveren in een beschermende woonomgeving met de nadruk op gezonde voeding en dag- en nachtritme, trajectmatige zorg bij de voorbereiding om weer zelfstandig te gaan wonen, en begeleiding aan huis voor die mensen die zelfstandig wonen.’
Marc van Lee, door MacSiers Imaging
Marc van Lee: ‘Wij ervaren dat het herstelproces vaak om kleine stappen gaat, dit geldt zeker voor de groep die vanuit de kliniek instroomt bij de RIBW en langdurig intensieve zorg nodig heeft. Dat kan bijvoorbeeld gaan om het nemen van stappen in het aangaan van sociale contacten of het oppakken van een vorm van dagbesteding die weer ten goede komt aan bijvoorbeeld een dagstructuur of het jezelf weer gewaardeerd voelen. Elke stap, hoe klein die voor een ander ook lijkt, zoals je bed uitkomen en zelf gaan douchen en aankleden, is belangrijk in het herstelproces. Ik word er gelukkig van als mensen zich weer gezien en gehoord voelen. Hun eigenwaarde terugkrijgen en weer gaan kijken waar hun mogelijkheden en kansen liggen. Het systeem in Nederland is ingericht op wat je niet meer kan, wat je beperking is. Op basis van die beperking krijg je een indicatie. Wij willen juist kijken naar wat jouw mogelijkheden zijn en daarmee aan de slag gaan.’
Stap 4: wek leidende principes tot leven
Movisie stelde RIBW N&R voor om te focussen op het principe ‘ervaringsdeskundigheid op alle plekken in de organisatie’. De RIBW N&R werkt de komende tijd twee programmalijnen uit. Een is gericht op het methodisch werken ten behoeve van herstelprocessen van cliënten en de tweede programmalijn betreft de oriëntatie op een herstelacademie. De RIBW N&R gaat allerlei methodieken inventariseren om vervolgens een meest passende methodiek te implementeren.
Andere actiepunten zijn het voeren van een terugkerend gesprek binnen de organisatie over de manier waarop ervaringsdeskundigheid wordt ingezet en het beschrijven van de rol van de ervaringsdeskundige. Ook wil de RIBW N&R het gesprek met de gemeente openen over ruimte voor herstel processen en mogelijkheden om daar meer outcomegericht vorm aan te geven.
Lees het rapport Ervaringsdeskundigheid op alle plekken in de organisatie
Betrokkenheid bij het landelijk programma Volwaardig Burgerschap
De Nederlandse ggz heeft een landelijk netwerk opgezet ten behoeve van de brugfunctie tussen de (specialistische) ggz en het sociaal domein. Herstelinitiatieven vormen een belangrijke motor. RIBW neemt deel aan dit landelijk netwerk, en samen met andere partijen worden ontwikkelopgaven geformuleerd om de herstelinitiatieven in de praktijk een impuls te geven.
