Hoe bewonersinitiatieven vereenzaming voorkomen in corona-tijd

Corona brengt niet alleen een toenemende eenzaamheid met zich mee, maar maakt ook het werk van maatschappelijk werkers en vrijwilligers moeilijker. Studenten van de VU onderzochten hoe bewonersinitiatieven in Amsterdam Nieuw-West in deze periode proberen eenzaamheid tegen te gaan. Ze analyseerden welke factoren daarbij belangrijk zijn. ‘Wees creatief en flexibel, en bepaal je focus.’

‘Ik ben iemand die ervan houdt om veel met groepen mensen te zijn. Nu dat is weggevallen, voel ik me ook wel eens eenzaam’, vertelt Kevin Boekhoudt, student van de VU-master-opleiding Management, Policy Analysis and Entrepreneurship in Health and Life Sciences. ‘Daardoor kon ik me goed in dit thema inleven.’ Medestudent Chayenne Landegent vond het vooral leuk om met een actueel, maatschappelijk relevant thema bezig te zijn. Samen met tien andere studenten onderzochten zij hoe bewonersinitiatieven in Amsterdam Nieuw West tijdens de coronacrisis met het thema eenzaamheid omgaan. Dat mondde uit in het rapport Together against loneliness; community initiatives in Amsterdam West. Opdrachtgever was Kennisalliantie Eenzaamheid, een samenwerking tussen VU Amsterdam, HvA, welzijnsorganisaties Combiwel, de Hippe Heks, de Regenbooggroep, Markant en VoorUit. ‘De Kennisalliantie had behoefte aan een soort richtlijn om in deze tijd eenzaamheid aan te pakken’, vertelt Landegent.

Niet expliciet, wel op de agenda

Bewonersinitiatieven promoten hun activiteiten zelden als middel tegen eenzaamheid, merkten de studenten. Niet alleen omdat er een taboe op rust, legt Landegent uit. ‘Als je de nadruk op eenzaamheid legt, zullen bewoners zich afvragen of ze wel eenzaam genoeg zijn, terwijl ze er misschien best mee geholpen zouden zijn.’ Bij het in kaart brengen van bewonersorganisaties die sociaal contact stimuleren, onderscheidden zij drie soorten: bewegingsactiviteiten (bijvoorbeeld wandelen of sporten in de buurt), ontmoetingscentra (buurthuizen, sociaal tuinieren) en leerzame activiteiten (Nederlandse taal, integratie of computeren). ‘Hoewel ze het niet expliciet maakten, was het tegengaan van eenzaamheid voor velen wel een indirect doel’, vertelt Landegent. Voorbeelden zijn Dansen voor de Deur van Dance Connects, waarbij op straat gedanst wordt of voor verzorgingshuizen, sociaal tuinieren in de Reimerswaalbuurt van Stichting Present en het WijkLeerbedrijf, waar mensen met een uitkering ervaring kunnen opdoen. 

Twee soorten eenzaamheid

In Amsterdam Nieuw-West scoort eenzaamheid hoog, met 16 procent van de bewoners die zich ernstig eenzaam voelt, tegenover 11 procent in heel Amsterdam. Demografische factoren spelen een grote rol. ‘Een van de factoren die in de literatuur naar voren komt is het hebben van een niet-westerse achtergrond; migranten zijn vaker eenzaam dan gemiddeld’, zegt Boekhoudt. Ook een lagere sociaal-economische positie en een laag onderwijsniveau zijn risicofactoren. Dat heeft waarschijnlijk te maken met het aantal contactenmomenten dat mensen hebben, licht Landegent toe: ‘Werk is een kans op sociale contacten die je mist als je geen werk hebt, en als je nieuw bent in Nederland zul je vooral communiceren binnen je eigen groep en familie.’

'Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen sociale eenzaamheid en emotionele eenzaamheid'

Tegelijkertijd, benadrukt ze, moeten we niet alleen op deze groepen focussen, want uiteindelijk kan iederéén zich eenzaam voelen. ‘Daarom is het belangrijk om onderscheid te maken tussen sociale eenzaamheid, waarbij je onvoldoende mensen tegenkomt om een praatje mee te maken en emotionele eenzaamheid, het ontbreken van een diepere band met iemand’, zegt Landegent. ‘Emotionele eenzaamheid kun je niet zomaar met de buurt oplossen. Buurtinitiatieven kunnen zich daarom het beste op sociale eenzaamheid richten.’

Vier succesfactoren

Uit de gesprekken met vertegenwoordigers van tien bewonersinitiatieven en organisaties in Amsterdam Nieuw-West kwamen vier succesfactoren voor de aanpak van eenzaamheid naar voren: bied sociale steun, zorg voor empowerment, geef mensen het gevoel erbij te horen en heb oog voor psychische problemen. ‘Die thema’s hebben allemaal met elkaar te maken’, legt Boekhoudt uit. ‘Zowel sociale steun als het gevoel ergens bij te horen kun je bijvoorbeeld versterken, door samen met bewoners een initiatief te bedenken. Wanneer mensen een doel hebben waarvoor ze zich kunnen inzetten, krijgen ze een gevoel van waardering. Die onderlinge steun hoeft niet bewust tot stand te komen. Het kan ook indirect gebeuren: wanneer de ene deelnemer met de andere praat, helpt die de ander misschien onbewust met zijn of haar probleem.’ Hoewel aandacht voor de mentale gezondheid door velen wordt gezien als een succesfactor, vooral tijdens de coronacrisis, besteedden weinig initiatieven er aandacht aan, stellen de studenten vast. ‘Dat is ook moeilijk, omdat daar enigszins professionele kennis voor nodig is.’

Meer maatjes 

Ook de organisatorische voorwaarden om tijdens een lockdown eenzaamheid te verminderen, werden geïnventariseerd. Zoals gezegd zijn bewonersinitiatieven vooral preventief goed in staat om sociale eenzaamheid tegen te gaan. Maar om mensen te helpen die zich al eenzaam voelen, is er meer aandacht nodig voor emotionele eenzaamheid. Zoals Movisie opmerkt in het rapport: niet alle organisaties zijn in staat om een meer individuele benadering te leveren. Een voorbeeld van een plek waar dat wél gebeurt is Huis van de wijk ‘t Blommetje in Osdorp (Combiwel), omdat hier het aanbod op de individuele vraag wordt afgestemd. ‘Een interessante vondst was dat de coronamaatregelen het in zekere zin makkelijker maakten om emotionele eenzaamheid aan te pakken, zoals het werken met duo’s en maatjes in plaats van groepen’, vertelt Boekhoudt. ‘Die één-op-één contacten passen in deze coronasituatie juist heel goed.’ Wel stuit je met grote aantallen mensen al gauw op een organisatorisch probleem: je kunt niet voor iedereen maatjes inzetten, want dan raken de professionals overbelast. In deze tijd is het dus van belang om een balans te vinden tussen het aanpakken van sociale en emotionele eenzaamheid. 

Andere vormen van contact

Veel initiatieven lieten tijdens de coronacrisis veerkracht zien en wisten zich snel aan veranderde situatie aan te passen. Bijvoorbeeld door samen te werken met andere organisaties. Neem de buurtkamers van VoorUit, waar normaal gesproken laagdrempelige activiteiten plaatsvinden voor binnenlopende buurtbewoners. ‘Om contact met de deelnemers te blijven onderhouden, sloegen lokale partijen de handen ineen. Ze maakten samen soep en brood, waarmee ze langs de huizen gingen’, vertelt Boekhoudt. Vrijwilligers die voorheen bij bewoners thuis op bezoek gingen, hielden tijdens de lockdown via telefoon contact. Ook werd er op afstand met digitale middelen contact met de deelnemers onderhouden. De vrijwilligers boden hulp bij het installeren van Zoom of maakten handleidingen. Het zou goed zijn om de voor- en nadelen van deze niet-fysieke vormen van contact apart te onderzoeken, vindt Landegent. ‘De kwaliteit van het contact is misschien minder, maar je kunt misschien wel makkelijk de frequentie ervan opvoeren.’ Een ander voordeel is dat deelnemers niet alleen in staat worden gesteld om contact te hebben met het bewonersinitiatief, maar ook bijvoorbeeld met hun familie. ‘Zo verschaf je hen de middelen om zich minder eenzaam te voelen.’

'Wie emotionele eenzaamheid wil aanpakken, moet een band met deelnemers kunnen opbouwen'

Aanbevelingen

Welke aanbevelingen hebben de studenten? In de eerste plaats ontstaat het empoweren van bewoners door hen bij de activiteiten te betrekken, vertelt Boekhoudt. ‘Laat ze meedenken. Bij Dansen voor de Deur vroegen de initiatiefnemers vooraf aan de toeschouwers welke muziek en dansstijlen zij leuk vonden. Alleen al door hun mening te geven, voelen ze zich meer betrokken.’ Bij VoorUit konden bewoners zelf activiteiten bedenken en opzetten; bij het sociaal tuinieren konden bewoners de inrichting van de tuinen deels zelf bedenken. ‘De organisatie vroeg bewoners om koekjes aan vrijwilligers te geven, zodat ze niet alleen maar aan het toekijken waren.’ Daarnaast is het van belang om bij je activiteiten keuzes te maken. Is eenzaamheid een impliciet of expliciet doel? En richt je je daarbij dan op emotionele of sociale eenzaamheid? ‘Neem mentale gezondheid: daar konden we moeilijk informatie over krijgen, omdat bewonersinitiatieven daar vaak niet op focussen’, vertelt Boekhoudt. ‘Als het geen focus is, ga je ook niet meten wat het effect is.’ Tenslotte moeten bewonersinitiatieven die eenzaamheid willen verminderen, continuïteit bieden. Laat een project in plaats van bijvoorbeeld twee maanden een jaar doorlopen. Landegent: ‘Wie emotionele eenzaamheid wil aanpakken, moet een band met deelnemers kunnen opbouwen.’ 

7 tips voor professionals en beleidsmakers tijdens coronacrisis

  1. Wees flexibel en creatief. Met aanpassingen kunnen allerlei activiteiten wél doorgaan. Pak de bovenstaande vier succesfactoren (bied sociale steun, zorg voor empowerment, geef mensen het gevoel erbij te horen en heb oog voor psychische problemen) erbij die eenzaamheid tegengaan en pas je aan de situatie aan.
  2. Focus: besef dat je met veel activiteiten eenzaamheid vaak als bijzaak aanpakt en maak onderscheid tussen emotionele en sociale eenzaamheid.
  3.  Evalueer. Kijk niet alleen naar wat je hebt bereikt, maar ook naar het potentieel dat je laat liggen. De meeste bewonersinitiatieven evalueren niet welk effect zij hebben op eenzaamheid. Door maandelijks in plaats van jaarlijks te evalueren, zie je sneller wat de mogelijkheden tot verbetering zijn.
  4. Wissel kennis uit over de aanpak van eenzaamheid met andere organisaties, zoals de Kennisalliantie Eenzaamheid doet.
  5. Stimuleer de zelfredzaamheid van deelnemers. Uiteindelijk zullen ze op eigen benen moeten staan. Het contact moet niet van jou afhankelijk zijn; als een deelnemer verhuist moet hij of zij ook weer de nodige steun of activiteiten kunnen zoeken.
  6. Wees laagdrempelig. Houd de kosten laag, bied een zeer betaalbaar abonnement in plaats van kosten per keer en werk het liefst in kleine groepjes.
  7.  Bedenk dat mensen het verschil maken. Het succes van de activiteiten staat of valt met de kwaliteit van de maatschappelijk werkers en vrijwilligers. Een koffieochtend is half zo leuk als er iemand zit die niks zegt.

Artikel geschreven door Annette Wiesman