Beste Arjo,
In een Kamerdebat over de coronacrisis zei Pieter Heerma (fractievoorzitter van het CDA, red.) dat we in zware tijden een warmere samenleving zien, waarin het beste in mensen naar boven komt. Maar is het ook werkelijk zo dat de samenleving nu warmer is dan voorheen? Ik geloof daar niets van. Mensen waren ook vóór de crisis al bereid om iets voor een ander te doen. Kijk alleen al naar de vele bureninitiatieven en de enorme inzet van mantelzorgers en vrijwilligers. Dat wij toch zo massaal lijken te denken dat de warmte in onze samenleving alleen in tijden van crisis mogelijk is, houdt volgens mij verband met het dominante neutrale mensbeeld in onze samenleving. Maar de gedachte achter dit mensbeeld, dat de mens een ‘homo economicus’ is, die altijd alleen maar zijn eigen voordeel zou nastreven, klopt niet. Mensen zijn natuurlijk bereid om voor elkaar zorg te dragen. Zo zitten wij in elkaar. Dat zien we ook in deze crisis. Het vertrouwen in de kracht van de samenleving moet weer terugkomen.
Janny 

Beste Janny,
Het valt op hoeveel het nu gaat over ‘samen’, ‘gezamenlijk’, ‘solidariteit’ en de ‘samenleving’. Het valt ook op dat de heilige koe die de economie is, nu plaats maakt voor de gezondheid. Wie had dat kunnen denken?
Arjo 

Beste Arjo,
De vraag is hoe duurzaam het is dat de economie nu op de tweede plaats komt. Nu al klinkt steeds meer de roep om de economie weer op te starten, om niet nog meer slachtoffers te maken. En als ik zie hoe zorgelijk de huidige situatie is voor veel ondernemers, dan begrijp ik dat goed. Maar ik zou het een gemiste kans vinden als we deze crisis niet benutten. Benutten om de solidariteit vast te houden die we nu zo merkbaar in de samenleving zien. Voor de crisis deden meer dan honderdduizend mensen in Nederland helemaal niet meer mee op de arbeidsmarkt. Ondanks alle inspanningen van de overheid kwamen zij niet aan een betaalde baan. Nu we zelf tijdelijk even niet meer onder collega’s kunnen zijn, worden we ons er meer van bewust wat dit voor mensen betekent. In dat opzicht zijn we denk ik met z’n allen empathischer geworden. Het gevoel er niet meer toe te doen, zorgen om geld, vereenzaming, daar worden mensen pas ziek van. Dat ervaren velen van ons nu ook aan den lijve. Deze crisis biedt volgens mij een enorme kans voor een bredere kijk op de economie en volksgezondheid, waarbij welzijn van mensen een veel belangrijkere pijler wordt. Wat mij betreft gaan we na de crisis vol inzetten op het welzijn van mensen. Dus ook op een herwaardering van het belang van sociaal contact, zingeving, bestaanszekerheid en het recht op waardevol werk voor iedereen.
Janny

Beste Janny,
Daar gaat jouw proefschrift over de responsieve overheid ook over. En dat is ook het punt dat ik wil maken met het boek waar ik nu aan werk over de humane economie. De economie is dienstbaar aan het goede leven waar ieder mens naar streeft. Geld, en alles wat we uitdrukken in geld, is instrumenteel en dient wat we echt belangrijk vinden, zoals gezin, vriendschap, vakmanschap, zingevende activiteiten. Het is best lastig om dat duidelijk te krijgen, merk ik. Het gaat om het vaak genoemde verschil tussen de leefwereld en de systeemwereld. Economen werken vooral met het systeem van de markt. Te veel CO2? De uitstoot belasten! Te veel ongelijkheid? De belasting voor de rijken verhogen! Omzetverlies door corona? Compenseren met overheidsgeld! Dat is een deel van het systeemdenken. Het andere deel gaat over regelgeving. Te veel mensen in het bos? Een toegangsverbod! Samenscholingen? Een verbod en een boete ingeval van overtreding. Ik denk dat ik net als jij pleit voor een derde mogelijkheid. Die van de gezamenlijkheid dus. Van de publieke moraal, voeg ik er voorzichtig aan toe. Als iemand te dichtbij komt, wijs ik die persoon daarop. Als ik zie dat iemand aandacht nodig  heeft, geef ik die. Als een zorgverlener merkt dat iemand vereenzaamt, geeft hij of zij extra aandacht, buiten de regels om en zonder het in rekening te brengen. Ik merk dat mensen ons gauw zweverig vinden en vaag. Waarom is dat? Dat sociale gedrag is doodnormaal, normaler dan het sturen en betalen van rekeningen en het opleggen en respecteren van regels. Begrijp jij dat mensen zo moeilijk doen over die derde mogelijkheid?
Arjo

Arjo,
Dat mensen dit zweverig vinden, houdt volgens mij verband met de in onze cultuur dominante positivistische wetenschapsopvatting. Daardoor hechten bestuurders, managers en beleidsmakers vooral waarde aan rationele kennis. Dat horen wij ook in hun taalgebruik in deze crisis. Het draait allemaal om cijfers, om techniek, om aansprakelijkheid. Een responsieve overheid stelt andere vragen: Wat doet deze crisis met mensen? Hoe gaan zorgverleners en sociaal professionals hiermee om? Hoe kunnen we hen daarin maximaal ondersteunen? Is dat wat jij een humane economie noemt?
Janny

Jazeker Janny. Je hebt gelijk dat de gebezigde taal belangrijk is. In de gangbare economie staan termen als de markt, efficientie en klantgericht centraal. Als je in die termen spreekt, wil je aanbesteden, sturen op prijs en keuzemogelijkheden bieden. Dan wordt het doel meer en meer marktwerking. Combineer die taal met typische bestuurskundige begrippen als beheersing en controle en je krijgt een dodelijke combinatie. Dan gaat het alleen nog over toezicht, regels, accounting procedures, eindeloos afvinken, controlemechanismes. Jij als bestuurder weet daar alles van.
Arjo

Janny,
Jij en ik benadrukken een ander taalgebruik met andere termen. Wat ons betreft komen begrippen als relaties, een goed leven, vakmanschap en zingeving centraal te staan. Daarom heb jij het over christelijke en andere mensbeelden en benadruk jij responsiviteit, een typisch relationeel begrip. In dat taalgebruik zijn woorden als efficiëntie en controle ondergeschikt en dienstbaar. Ik denk dat ons plaatje realistischer is en aantrekkelijker. Helaas heb ik moeten leren dat niets zo moeilijk is als het veranderen van een dominant perspectief. Hoe overtuigend het relationele mensbeeld ook is en hoe veel beter het werkt in de praktijk, bestuurders en ambtenaren vallen toch weer terug op de voor hen zo vertrouwde termen. Ergens hoop ik dat de coronacrisis een resetknop heeft ingedrukt, waardoor het mogelijk wordt te herdenken waar het om gaat in het leven en het samenleven.
Arjo

Foto Arjo Klamer: Rosa Klamer