Hoogleraar Dekker: 'Noem niet alles polarisatie'

Nederland lijkt uit te groeien tot een land van tegenstellingen. Toch is er volgens hoogleraar Paul Dekker geen sprake van brede polarisatie. ‘De lontjes zijn korter, maar dat is iets anders dan dat groepen mensen tegenover elkaar staan.'

Was het een voorbode van meer? De on-Nederlandse boerenprotesten in 2019 op het Malieveld en bij de Provinciale Staten. Boze boeren, gesteund door politiek leiders Geert Wilders en Thierry Baudet, die zichzelf vergeleken met de slachtoffers van de Holocaust. Het jaar daarop, versterkt door de uitbraak van COVID-19, klonken doodswensen aan politici en media op het Haagse Binnenhof. Demonstraties liepen uit op een handgemeen met de politie. En dan waren er ook nog de zware rellen en plunderingen bij het invoeren van de avondklok.

Malieveld

2020 was al een jaar met harde polemiek over en weer: de zwartepietendiscussie, Black Lives Matter-demonstraties en de toeslagenaffaire. ‘En toch polariseert Nederland niet,’ zegt Paul Dekker (1954), hoogleraar Civil Society aan de Universiteit van Tilburg en tot eind 2020 onderzoeker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). ‘In Nederland staan nog steeds geen grote groepen mensen die elkaar haten lijnrecht tegenover elkaar.’

Fatalisme

Want dat is de uitkomst van polarisatie, zoals in de Verenigde Staten. Het idee dat polarisatie een maatschappijbrede trend is, helpt ook niet. ‘Integendeel’, onderstreept hij. ‘Dan maak je het te groot en dat bevordert fatalisme. Wat je ziet, is dat tegenstellingen toenemen in sommige media. Evenals radicale uitingen, zoals op het Malieveld. Dat kan duiden op meer extremisme. Maar daarmee verandert nog niet het overgrote deel van de publieke opinie. Het kan ook zijn dat mensen juist daardoor radicale standpunten afwijzen en het redelijke midden gaan opzoeken. Dat onderscheid moet je wel maken.’

Nederlanders zijn niet extremer in hun opvattingen geworden

Grote massa

Dekker werkte tot voor kort mee aan de SCP-kwartaaluitgaven Burgerperspectieven: een continu onderzoek waarmee de denken zienswijze van Nederlandse burgers wordt gepeild en geduid. Ook daaruit blijkt niet dat Nederland de kant van de Verenigde Staten opgaat. De onderzochte ontwikkelingen geven weinig reden tot zorg over polarisatie van grote groepen. Nederlanders zijn de afgelopen decennia over de hele linie zeker niet extremer in hun opvattingen geworden. Opvattingen kunnen volgens Dekker wel sterker tot uitdrukking komen als het politieke partijlandschap verandert. Er komen nieuwe kwesties naar voren en dat roept ook reacties op. ‘Niet alleen Baudet en Wilders polariseren, maar net zo goed Klaver en Marijnissen’, stelt hij.

Fortuyn

Zetten Baudet of Wilders aan tot het vormen van meningen die mensen voorheen niet of minder sterk hadden en waarmee tot polarisatie? Dekker: ‘Dat kan. We zagen het bij Fortuyn, hoe hij meningen publiek maakte die daarvoor tot een verjaardagsfeestje beperkt bleven. Bestaande onvrede werd toen zichtbaar en ook gevoed. Toch zie je dat ook een grote groep Nederlanders zich zorgen maakt over de mogelijke toename van polarisatie in Nederland. Je ziet dat bijvoorbeeld met het vluchtelingenvraagstuk. In werkelijkheid wordt daar veel genuanceerder over gedacht dan je zou verwachten op grond van mediaberichten.’

Corona

‘Datzelfde geldt voor corona. Nederland valt in dat opzicht ook niet uiteen in een groep die geen enkele maatregel wil en een groep die voor een volledige lockdown is. Meningsverschillen kunnen door een toename van korte lontjes, frustraties en vermoeidheid wel makkelijker op scherp komen te staan. Dat zijn risico’s maar dat is iets anders dan dat groepen mensen weloverwogen tegenover elkaar gaan staan. Als we voortdurend blijven zeggen dat door corona de kans op polarisatie toeneemt, dan wordt het een selffulfilling prophecy. Als bij de inauguratie van de nieuwe Amerikaanse president Joe Biden steeds wordt gezegd dat het wel fout zal gaan, dan is dat een uitnodiging aan onwelwillende groepen om chaos te creëren.’

Media

In november 2019 schreef Dekker: verschillen van mening nemen over de hele linie niet toe, grote bevolkingsgroepen drijven niet uiteen en we zijn mensen met andere meningen niet meer gaan haten. Wat niet wil zeggen dat er op bepaalde plekken en tussen specifieke groepen geen polarisatie optreedt. Of dat bepaalde media niet bol staan van haatgevoelens jegens andersdenkenden. Hoe kunnen we mogelijke verdere polarisatie indammen? ‘Door in gesprek te blijven met elkaar. Zoals de voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Intensive Care Diederik Gommers deed met de influencer Famke Louise. En door als overheid geen schuldigen aan te wijzen. Maar ook door stigmatisering te voorkomen. Want ook dat kan voeding zijn voor polarisatie.’

Als je anderen als fout mens bestempelt, gaat het mis

Les uit VS

Kan Nederland lessen trekken uit de VS? ‘De belangrijkste les is dat politieke leiders uitspraken moeten vermijden die polarisatie aanzwengelen, zoals bijvoorbeeld rondom de invoering van de avondklok. Ik zeg niet dat Nederlandse politici geen harde uitspraken mogen doen, dat zou zelfs wat meer mogen: polariseren op standpunten in plaats van te doen alsof jouw standpunt het redelijke midden is en andere standpunten niet. In een politieke arena kan dat. Maar het wordt iets anders als je de andere kant moreel afwijst. Dat je, zoals in de VS, doet alsof mensen met een ander standpunt minder zijn en minder vaderlandsliefde hebben. Door het gebrek aan respect in de politiek zijn in de VS de tegenstellingen enorm aangezwengeld. Als je anderen als fout mens bestempelt, gaat het mis.’

Bubbel

‘Waar we voor op moeten passen’, aldus Dekker, ‘is dat bevolkingsgroepen uit elkaar groeien. Een les - los van de VS - is ervoor zorgen dat de feitelijke sociale verschillen in Nederland niet te groot worden en groepen elkaar tegen blijven komen in het dagelijks leven. Als mensen te veel in hun eigen bubbel blijven leven, neemt ook de kans op polarisatie toe. Die tendens zien we in Nederland ook. Leefwerelden komen op een aantal vlakken meer uit elkaar te staan en verbindende instituties dreigen zwakker te worden, bijvoorbeeld het verenigingsleven en de media. Als iedere groep alleen nog gaat sporten met geestverwanten en alleen de eigen media gebruikt voor informatievoorziening, worden mensen vaak bevestigd in hun opinie en gaan ze minder begrip opbrengen voor standpunten van anderen. En zeker in tijden van corona, als de fysieke kans dat mensen elkaar ontmoeten minder is, hebben de media een rol te vervullen.’

Hoopvol

Wat Dekker hoopvol stemt, is dat de behoefte om je breed te informeren niet is afgenomen. Talkshows worden beter bekeken dan ooit en de dagbladen blijven in trek, mede dankzij internet. ‘Er zijn kleine groepen die tieren tegen de media en zelfs journalisten fysiek bedreigen. Erg genoeg, maar ze zijn beslist geen bewijs dat Nederland polariseert.’

Door: Julia Dotulong
Foto: Valerie Kuypers