De hoogste tijd voor methodische professionaliteit

‘Er wordt keihard gewerkt in het sociaal werk, maar ik constateer een enorme methodische verlegenheid’, zei Herman de Mönnink in zijn spraakmakende Marie Kamphuis Lezing 2022. Hij stelde vast dat je als beroepsgroep steviger staat als je methodische professionaliteit solider is. Zijn zorgen hierover worden steeds breder gedeeld. Wat is het probleem precies, wat houdt methodische professionaliteit in het sociaal werk in en hoe kunnen we die verbeteren?

Onze grote rijkdom aan interventiekennis en –vaardigheden is uit beeld geraakt, constateerde Herman de Mönnink in zijn Marie Kamphuis Lezing 2022. Ook miste hij een gezamenlijke en breed gedragen focus, eenheid, een gezamenlijke basismethodiek. Veel sociaal werkers, maar ook experts, zoals de beroepsvereniging voor professionals in het sociaal werk (BPSW), lectoren en docenten social work herkennen dit probleem.

Het is de basis van je vakmanschap

Redouan el Khayari, docent en onderzoeker aan de Haagse Hogeschool en jongerenwerker bij Wijkz in Den Haag, zegt in een interview met Sociaal Werk Werkt: ‘Steeds vaker nemen ambtelijke instrumenten de rol van professionele en wetenschappelijk getoetste methodieken over. We moeten het hebben over targets, units of kritische prestatie-indicatoren. Daarmee ga je voorbij aan de menselijke maat, terwijl dat de kern is van sociaal werk. Ik zie met name bij jonge sociaal werkers dat ze die methodische basis inruilen. Ik hamer er daarom bij mijn studenten op om hierop alert te blijven. Je moet als sociaal werker weten wat systeemgericht werken is, wat ‘outreachend’ werk is, plus al die andere methodieken. Het is de basis van je vakmanschap, van óns gedeelde vakmanschap.’

Zorgen over de methodische professionaliteit en het ontbreken van een solide kennisbasis voor het sociaal werk zijn er overigens al langer, en aanzetten voor een aanpak ook. Bijvoorbeeld met Sociaal Werk op Solide Basis (Gezondheidsraad) uit 2014, Meer van Waarde (advies van de Verkenningscommissie Hoger sociaal agogisch onderwijs, 2017) of de Routekaart Op weg naar een stevig kennisfundament Sociaal Werk (Van Pelt en Hooghiemstra, 2022). In deze routekaart is een uitwerking gemaakt hoe dit aan te pakken met een route voor kennisontwikkeling en een route voor kennisbenutting. Het benutten van methodische kennis speelt daarbij een belangrijke rol.

Gezamenlijk werken aan een oplossing

Om inzicht te krijgen in wat methodische professionaliteit inhoudt en op welke basismethodieken, methoden en instrumenten deze professionaliteit berust, hebben we een literatuurverkenning gedaan. Als zoektermen hanteerden we ‘basismethodiek sociaal werk’, ‘methodische professionaliteit’ en ‘basismethode sociaal werk’. Met de sneeuwbalmethode en op basis van aanbevelingen van experts, is een lijst samengesteld. In deze lijst zijn basisboeken voor sociaal werk, opleidingsdocumenten voor hogere sociale studies, methodieken/interventies uit de Databank Effectieve Sociale Interventies en diverse andere publicaties opgenomen.   

Movisie analyseerde uiteenlopende publicaties waarbij we letten op:

  • Hoe wordt methodisch werken/methodische professionaliteit benaderd?
  • Welke definities worden er gebruikt?
  • Is er in de publicatie sprake van basismethoden/methoden/methodieken en zo ja: welke? Of gaat het om specifieke interventies?
  • Wat wordt geschreven over effectiviteit?

We hebben ook gekeken naar de vindbaarheid voor sociaal werkers van deze methoden. Naast deze verkenning hebben we twee sessies georganiseerd met experts: de BPSW, lectoren en docenten verbonden aan social work opleidingen, onderzoekers, een ervaringsdeskundige en Herman de Mönnink. Zij lieten hun licht schijnen over het probleem en de mogelijke oplossingsrichtingen en hun inzichten verwerkten we hieronder.

Wat is methodische professionaliteit?

Methodische professionaliteit gaat over de methodische kant van de professionaliteit van sociaal werkers. Professionaliteit heeft twee betekenissen. Het betekent aan de ene kant dat je zeggenschap hebt over je handelen. Je kunt de werkzaamheden die horen bij je beroep regelen en controleren. Maar professionaliteit heeft ook een kwalificerende betekenis. Dan verwijst het naar de kwaliteit van je uitvoering van het sociaal werk. Kortom, als er professionaliteit is dan is het met die kwaliteit in orde. Verder gaat professionaliteit zowel over de individuele sociaal werker als over de beroepsgroep als geheel. Als we hier ‘methodische’ aan toevoegen, dan betekent het dat methodisch werken onderdeel is van de professionaliteit: sociaal werkers kunnen de werkzaamheden die horen bij methodisch werken, bijvoorbeeld een intake houden, zelf regelen en organiseren en ze voeren die werkzaamheden op een kwalitatief goede manier uit.

Voor deze professionaliteit moeten sociaal werkers wel het nodige kunnen. Ze hebben een bepaalde bekwaamheid nodig. In het beroepsprofiel van de sociaal werker wordt dit niet methodische maar ‘technisch rationele professionaliteit’ genoemd: ‘Sociaal werkers hebben en ontwikkelen kennis over het geheel aan methoden, instrumenten, processen, procedures, wetten en maatschappelijke ontwikkelingen (zoals sociale media), die van betekenis zijn voor het uitvoerend handelen’. In het beroepsprofiel wordt deze technisch rationele professionaliteit onderscheiden van normatieve professionaliteit (sociaal werkers hanteren waarden en normen en overwegen die); reflectieve professionaliteit (sociaal werkers leren van hun handelen door er samen met anderen kritisch op te reflecteren); en onderzoekend vermogen (sociaal werkers dragen bij aan de ontwikkeling van hun beroep door onderzoekend vermogen en kennisverspreiding).

Wat is methodisch werken?

Volgens de hogescholen is methodisch werken één van de belangrijke elementen van de professionele identiteit van sociaal professionals, naast waardengerichte oriëntatie, integraal werken, relationeel werken, sociaal-politiek bewust handelen en onderzoekend vermogen. Methodisch werken is dus een belangrijk onderdeel, een kernelement, van de professionaliteit van de sociaal werker. Door methodisch te handelen onderscheid je je als professional van, bijvoorbeeld, iemand die vrijwilligerswerk doet in het sociaal domein.

Babylonische begripsverwarring

Hoewel de term ‘methodisch werken’ op papier helder lijkt, blijkt dit in de praktijk niet het geval. Er zijn verschillende definities, er is begripsverwarring, en ook over de inhoud van methodische professionaliteit – dus wat je als sociaal werker moet kennen en kunnen – verschillen de meningen.

Welke kennis en kunde met betrekking tot methodieken, methoden, instrumenten, procedures, wetten en maatschappelijke veranderingen moet je als sociaal werker in je rugzak hebben om methodisch te kunnen werken? En wat zijn nou precies de oorzaken van het achterblijven van de methodische professionaliteit van sociaal werkers? Ook begrippen als methode, methodiek, techniek, interventie en instrument, worden verschillend gebruikt. Als we met elkaar naar een meer solide methodische professionaliteit willen, is het nodig en handig als we dezelfde taal gebruiken.

Op basis van de literatuur komen we tot de volgende termen en definities.

Methodisch werken

  • Doelgerichte, systematische en reflectieve uitvoering van het sociaal werk met kennis van daartoe ondersteunende theorieën.
  • Kenmerkend voor het methodisch werken van sociaal werkers is dat het doelgericht, systematisch, situationeel, relationeel, versterkend, moreel en tastend is. Vanuit deze kenmerken krijgt het methodisch werken vorm in afstemming met verschillende aangrijpingspunten, ambities, verschijningsvormen en contexten.

(Basis)methodiek

  • Vastgelegde praktijktheorie (visie en beargumenteerde theoretische uitgangspunten). Hiervan worden methoden afgeleid.
  • De leer over methoden die de basis vormt van uitwerkingen in specifieke methoden.

Generieke methodiek

Methodiek die algemeen inzetbaar is, bruikbaar voor diverse situaties, doelen en doelgroepen en soms zelfs verschillende beroepen.

Specifieke methodiek

Methodiek bedoeld voor specifieke situatie, doelen en doelgroepen.

Sociaalwerk praktijktheorie

Een theorie die de activiteiten die je in sociaal werk onderneemt beschrijft en onderbouwt.

Methode

Een omschreven manier van systematisch werken om een bepaald doel te bereiken. Er is samenhang tussen beroepshouding, activiteiten en een reeks technieken en instrumenten.

Techniek

Een kleinere, begrensde handelingseenheid binnen een methode.

Instrument

Een precies omschreven en voorschrijvende manier van handelen als hulpmiddel om een doel te bereiken.

Een voorbeeld geleend uit Basisboek sociaal werk: je werkt op basis van een methodiek, bijvoorbeeld empowerend werken. Je gebruikt een methode om een bepaald doel te bereiken, bijvoorbeeld de sociale netwerkmethode. Je gebruikt technieken, bijvoorbeeld een gesprekstechniek en instrumenten, zoals een ecogram, om het doel te bereiken.

Welke methodische kennis en kunde moet je in je rugzak hebben?

Ook hierover bestaan allerlei beelden. Beelden die soms verschillen maar elkaar ook aanvullen. De experts noemden:

  • Methodische professionaliteit is het kritisch instrumenteel toepassen van methodieken. Dat vereist een ‘grondige opvoeding’ van professionals in de methodische cyclus.
  • De kern van methodische professionaliteit ligt in de regulatieve cyclus, en die wordt uitgewerkt op drie manieren: social casework, groupwork en community organization.
  • Methodisch werken is maatwerk voor cliënten en moet steunend zijn voor professionals. Nadruk op de relationele kant van het werk.
  • Methodische professionaliteit veronderstelt kennis gestuurd werken, waar je als professional gebruik maakt van verschillende bronnen, waaronder ervaringskennis.
  • Sociaal werkers moeten methodisch kunnen redeneren en achterliggende principes kunnen verduidelijken. Dit vereist een onderzoekende houding: dat je als professional in het moment kunt beslissen of je gaat opzoeken, uitzoeken, onderzoeken.

Drie artikelen over de methodische professionaliteit van sociaal werkers

Als beroepsgroep sta je steviger als je methodische professionaliteit solider is. Movisie werkt samen met experts en andere partners in een meerjarig project om de methodische professionaliteit van sociaal werkers te versterken. Gezamenlijk werken we aan een overzicht en instrumentarium voor sociaal werkers, met sociaal werkers, opleidingen, beroepsverenigingen, onderzoekers en branchevereniging(en) en beroepsverenigingen. Dit is het eerste artikel in een drieluik hierover. In de komende weken verschijnen twee vervolgartikelen over methodische professionaliteit die ook het resultaat zijn van deze samenwerking.

Voor meer informatie en de geraadpleegde bronnen zie: 

De-hoogste-tijd-voor-methodische-professionaliteit.pdf 241.63 KB