‘Als iemand op een feestje klappen krijgt, dan grijp je toch ook in?’
Het belang van ingrijpen bij discriminerende opmerkingen
Oom Kees, die op elke verjaardag tóch weer een racistische opmerking moet maken, foute grappen van vrienden in de kroeg? Hoe gaan we daarmee om? Wie met kromme tenen en buikpijn zwijgt, geeft ruimte. Ingrijpen in eigen kring is vaak ongemakkelijk, maar wel heel belangrijk, zeggen Movisie-onderzoekers Hanneke Felten en René Broekroelofs.
‘Als iemand op een verjaardagsfeestje in elkaar wordt geslagen, dan is dat toch niet alleen het probleem van degene die klappen krijgt? Nee, dan heeft het hele feestje een probleem en ga je niet gezellig verder de taart aansnijden.’ Hanneke Felten maakt graag gebruik van deze metafoor om de ernst van foute en racistische grappen en opmerkingen uit te leggen. ‘Discriminatie en racisme zijn serieuze maatschappelijke problemen waarvoor we allemaal verantwoordelijkheid dragen. Anders schuif je het af naar mensen die het overkomt; mensen van kleur, mensen met een migratieachtergrond.’
‘Mensen nemen sneller iets aan van iemand uit de eigen groep’ – René Broekroelofs, onderzoeker Movisie
Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt ook dat het meer effect heeft wanneer iemand uit de eigen groep ingrijpt, vult René Broekroelofs aan. ‘Mensen voelen zich in de eigen bubbel, bijvoorbeeld in een helemaal witte groep, vaak vrijer om bepaalde uitspraken te doen of grappen te maken. Dan kan de sociale norm ontstaan dat het oké is om dit soort racistische grappen te maken.’ Daar komt bij dat mensen sneller iets aannemen van iemand uit de eigen groep. Goed voorbeeld doet goed volgen, zegt Felten: ‘Als je ziet dat andere mensen ingrijpen, dan doe je dat zelf ook sneller. Mensen zijn toch kuddedieren.’
Onderzoek
Movisie heeft in opdracht van het ministerie van SZW onderzoek gedaan naar hoe mensen gestimuleerd kunnen worden om in te grijpen bij racisme in de privésfeer. Uit het rapport Ingrijpen bij racisme binnen je eigen bubbel (april, 2023) blijkt dat ingrijpen niet eenvoudig is. Zeker niet binnen de eigen groep, blijkt ook uit de literatuur. Mensen houden uit allerlei overwegingen hun mond.
De angst voor reacties van anderen uit de groep is vaak groot. Mensen willen hun relatie met de groep niet op het spel zetten en men maakt zich vaak drukker om wat vrienden, familie of collega’s denken, dan wat een onbekende van hen denkt.
‘Ach, het was maar een grapje’ wordt vaak gedacht maar dat is natuurlijk niet zo – Hanneke Felten, onderzoeker Movisie
Ook vinden ze het vaak niet ‘hun rol of verantwoordelijkheid’ om iets te zeggen tegen een bekende die een discriminerende opmerking maakt. Of ze denken dat het geen zin heeft om er iets van te zeggen. Felten: ‘Ach, dat was toch maar een grapje. Die oom bedoelt het niet slecht. Daarom is het belangrijk om te weten wat discriminatie en racisme met mensen doet. Een collega van kleur opende jaren terug mijn ogen toen hij vertelde over al die grappen over zwarte piet die hij elke december weer te horen kreeg. Het zat ook juist in die herhaling, die hem zo raakte. Die constante herhaling, dat alledaagse van racisme, daar heb je als wit persoon vaak in eerste instantie geen weet van.’ Discriminatie en racisme, blijkt ook uit onderzoek, kan leiden tot gezondheidsklachten, het kan gevoelens van onzekerheid, stress en depressie veroorzaken.
Wanneer mensen zich echt inleven in de ander, dan pas worden ze vaak gemotiveerd om in te grijpen, benadrukt Felten. ‘We staan nu eenmaal niet voortdurend in iemands schoenen, maar door films te kijken, boeken te lezen en podcasts te luisteren over racisme, die gemaakt zijn door mensen van kleur, kun je gaan inleven en ontstaat er empathie (zie ook dit filmpje). Dan ga je de patronen zien. Shit, hier heeft iemand dus constant mee te maken. In allerlei vormen, op allerlei plaatsen.’
Leestips
365 dagen Nederlander - Naeeda Aurangzeb (2021)
Drieënveertig jaar is Naeeda Aurangzeb al Nederlander. Al drieënveertig jaar, 365 dagen per jaar, hoort ze ongevraagde opmerkingen over haar culturele achtergrond en religie. Soms een grap, soms goedbedoeld, maar daarom niet minder pijnlijk, soms openlijk racistisch en wreed.
Bron: Uitgeverij Pluim.
Wat de Fak - Maryam Hassouni (2022)
Maryam Hassouni, die op haar vijftiende furore maakte met de televisieserie Dunya en Desie, won voor haar rol in Offers als eerste Nederlandse actrice een Emmy. Ze kroop in de huid van vele karakters, van zelfmoordterrorist tot slachtoffer van de Marokkaanse cultuur, en alles wat daartussenin zit. Langzaam dringt het tot Maryam door: in haar beleving staat de filmindustrie voor destructie en ellende. Het wordt haar onmogelijk gemaakt om te acteren, ondanks haar verlangen ernaar. Ze gaat studeren en besluit haar eigen verhalen te schrijven. Als ze toch nog een keer zwicht voor een grote rol in een televisieserie loopt dat fataal af. Pas als ze na jaren het onderzoeksdossier naar aanleiding van haar klachten durft te lezen en de feiten onder ogen ziet weet ze het zeker. ‘Ik ben niet ziek: het systeem is ziek.'
Bron: De Bezige Bij.
Movisie deelde tijdens de Week tegen Racisme 2021 ook al een aantal lees-, luister-, en kijktips.
Niet één manier
De onderzoekers geven de tip om voor jezelf een paar zinnen te oefenen die je kan zeggen wanneer je iemand racistische opmerkingen hoort maken. Bereid jezelf er dus als het ware op voor. Maar ze benadrukken dat er niet één manier is om te reageren. Elke situatie, elke persoon is weer anders. Felten: ‘Een vijftienjarige in een voetbalkantine spreek je anders aan dan die oom op het feest van opa en oma. Veel is afhankelijk van de context. Je hoeft iemand niet meteen scherp te veroordelen of te beschuldigen van racisme. Met humor bereik je soms meer en zet je mensen aan het denken.’
Broekroelofs: ‘Je kun ook je verbazing uitspreken: ‘Deze opmerking had ik helemaal niet van jou verwacht.’ Of vragen wat iemand eigenlijk met die opmerking bedoelt.’
Felten vindt dat mensen vooral moeten blijven oefenen en weten dat het niet altijd meteen lukt om te doen wat je had voorgenomen. ‘Soms word je echt overvallen door een bepaalde grap of opmerking. De ene keer lukt het beter dan de andere keer om meteen te reageren. De ene keer kom je ook beter uit de hoek dan de andere keer, maar zo train je dit soort vaardigheden. Het kan ook helpen om het er met je partner of vrienden over te hebben. Waarom zeiden we niets? En hoe doen we het de volgende keer beter?’
(1) mensen moeten racisme leren herkennen;
(2) mensen moeten gemotiveerd worden om in te grijpen (onder meer door empathie voor slachtoffers te krijgen en door sociale normen);
(3) mensen moeten vaardigheden leren om in te grijpen;
(4) mensen moeten er vertrouwen in krijgen dat ze die vaardigheden kunnen toepassen. Dit zijn de werkzame mechanismen om omstanders te activeren om in te grijpen bij racistisch of ander grensoverschrijdend gedrag.
Tekst: Jessica Maas