Inzetten van kunst zorgt voor leefbare wijken
Kunstprojecten maken emoties in een wijk zichtbaar
Movisie leerde over wat werkt in het opzetten en uitvoeren van culturele interventies om de leefbaarheid in wijken te vergroten en over wat werkt bij domeinoverstijgende samenwerking tussen de sociale en culturele sector. Dit deden we samen met de kunstprojecten van kennisorganisatie Kunstcircuit uit Deventer en Buurtopera Malpertuis uit Maastricht.
We verkregen inzicht in wat werkt in de samenwerking tussen het cultureel en sociaal domein, en wat deze samenwerking oplevert voor de leefbaarheid van wijken. Dit artikel en infographic vat de belangrijkste opbrengsten op deze twee onderzoeksvragen samen.
Download hier de infographic of bekijk deze hieronder
Deze pagina van augustus 2022 heeft in november 2022 een update gekregen.
Lees meer over wijkprojecten op WijkWijzer
Community arts
Buurtopera Malpertuis is een zogeheten ‘community arts’ project. Kennisorganisatie Kunstcircuit maakt in samenwerking met hun netwerk diverse community arts projecten mogelijk. In de kunstprojecten, ook wel culturele interventies genoemd, wordt kunst gebruikt als middel om sociale vraagstukken, bewonerswensen en emoties in een wijk zichtbaar te maken. Belangrijk is hierin de samenwerking met wijkbewoners, sociaal professionals, woningcorporaties, ondernemers, ambtenaren, kunstenaars en vele andere betrokken partijen met als doel de leefbaarheid en betrokkenheid van bewoners in de wijk te verbeteren.
Buurtopera Malpertuis uit Maastricht in het kort
In de wijk Malpertuis in Maastricht hebben buurtbewoners, cultuurprofessionals en opbouwwerkers samen een opera gemaakt. Op basis van persoonlijke verhalen en ervaringen van buurtbewoners wordt in samenwerking met een orkest, en onder leiding van een professioneel regisseur, een opera gemaakt die online is opgevoerd. Het resultaat? Opera Zuid, waar de repetities van de buurtopera plaatsvinden, is de inloopplek van de buurt geworden waar iedereen zich op zijn gemak voelt. Buurtbewoners voelen zich verbonden met hun wijk en buurtgenoten én het zelfvertrouwen van een groot aantal inwoners is vergroot.
Lees meer de verbinding tussen cultuur en het sociaal domein
Kunstcircuit uit Deventer in het kort
Kunstcircuit Deventer is een netwerkorganisatie en aanjager van cultuureducatieve en -participatieve projecten voor inwoners in de gemeente Deventer. Ze maken op verschillende plekken in de stad verbindingen tussen netwerkpartners binnen onderwijs, amateurkunst, talentontwikkeling en het sociaal domein. Zo is er een aantal jaar geleden in de wijk rondom het stadion van Go Ahead Eagles een drie kilometer lange (omtrek van de wijk) sjaal gebreid met alle buurtbewoners en zijn allerlei activiteiten georganiseerd zoals samen breien en een modeshow (lees meer op Voorstad verbindt Kunstcircuit Deventer). Door middel van een ‘brei verhalenboek’ hebben bewoners elkaar beter leren kennen. In een ander project hebben jongeren en ouderen in een verzorgingstehuis elkaar gesproken. Op basis van die gesprekken hebben de jongeren een graffiti kunstwerk gemaakt. Weer in een ander deel van de stad treden muzikanten structureel op in woonzorgcentra. Ook ontwikkelden vmbo-leerlingen innovatieve prototypen van hulpmiddelen voor een buurtbewoonster met slecht zicht bij project Design Yourself.
De effecten van community arts
Uit eerder literatuuronderzoek van Movisie blijkt dat community arts, ook wel culturele interventies genoemd, een positieve invloed kunnen hebben op de leefbaarheid in wijken en betrokkenheid van inwoners. Kunst stimuleert sociale contacten tussen diverse wijkbewoners, participatie in de wijk en brengt levendigheid met zich mee. Het is een aansprekende manier om verschillende mensen samen te brengen. Door het inzetten van culturele interventies in wijken worden inwoners én betrokken par-tijen uitgedaagd om zich open te stellen, lef te tonen en samen te ontdekken. Het is deze bereidheid om te ontdekken en te groeien die zorgt voor verbinding en bijdraagt aan een fijnere toekomst in de wijk. Deelnemers van deze culturele interventies geven tijdens of na afloop van een kunstproject aan zich zelfverzekerder te voelen en nieuwe vaardigheden te hebben geleerd. Denk bijvoorbeeld aan het opdoen van sociale vaardigheden, doordat zij via kunst met inwoners in contact te komen.
Wat werkt?
Vanuit het Kunstcircuit en Buurtopera Malpertuis kwamen verschillende werkzame elementen naar voren over domein overstijgende samenwerking, die ook terug zijn gevonden in het literatuuronderzoek van Movisie. Zo bleek in de praktijken het volgende:
- Zorg voor een aansprekende visie en een gedeeld doel. In de wijk Voorstad in Deventer heerste de behoefte om de communicatie en samenwerking tussen buurtbewoners te verbeteren. Om dit onderliggend doel te bereiken, werd er naar een tastbaar gezamenlijk eindresultaat toegewerkt: het breien van een drie kilometer lange Go Ahead Eagles-sjaal. Het vooruitzicht van het maken van een immens lange sjaal voor de geliefde voetbalclub bracht allerlei organisaties in de buurt en buurtbewoners op de been om samen te werken.
Wanneer ieders meerwaarde duidelijk is, gaat samenwerking tussen verschillende organisaties soepeler
- Benut elkaars sterke kanten. 'Wanneer ieders meerwaarde duidelijk is, gaat samenwerking tussen verschillende organisaties soepeler', vertelt Annelies Bartelink, programmaleider Onderwijs Kunstcircuit. Bij het project Young Meets Old in Deventer begeleidde een jongeren-werker de deelnemende jongeren op zowel sociaal als emotioneel vlak. Een kunstenaar begeleidde de artistieke verwerking van de opgehaalde verhalen van ouderen. Bij de Buurtopera Malpertuis is het Maastrichts’ conservatorium betrokken om de opera muzikaal te begeleiden, motiveerden opbouwwerkers deelnemers om mee te doen en bracht de regisseur de opera tot een hoger kunstzinnig level.
- Betrek niet alleen de uitvoerende professionals, maar ook directie en managementleden van de samenwerkende organisaties. Voor het aangaan van een duurzame en langdurende samenwerking is het belangrijk dat sociale en culturele professionals ruimte, steun en waarde-ring krijgen voor hun - soms nog wat experimentele - werk. In Maastricht organiseerden we een stedelijke inspiratie bijeenkomst waarbij de directie en het management van de verschillende samenwerkende partners en de wethouders en directieleden van de ambtelijke organisatie werden meegenomen in de opbrengsten van de buurtopera. Met als doel in de toekomst meer van dit soort project mogelijk te maken. Deze aanpak draagt bij aan het verduurzamen van de samenwerking.
Fotograaf: Anna Mathioudaki
Werkzame elementen bij culturele interventies
De volgende belangrijke elementen kwamen naar voren uit de kunstprojecten in Deventer en Maastricht:
- Werk toe naar een gezamenlijk eindproduct of podiummoment. Dit zorgt voor een afsluitende activiteit waar inwoners trots kunnen zijn en kunnen vieren wat bereik is. Door resultaten publiek te maken creëer je verbinding, plezier en betrokkenheid tussen inwoners én zorg je voor een mooie afsluiting van een kunstproject. In Maastricht was dit het toonmoment van Buurtopera Malpertuis. In Deventer was dit bijvoorbeeld het onthullingsmoment van het graffiti kunstwerk. “Het opvoeren van de opera voor de buurt is hét moment om de buurt te laten zien wat we met elkaar gecreëerd hebben”, zegt regisseur van de Buurtopera Tamara Jongerden.
- Sluit aan bij de behoeften en mogelijkheden van de inwoners. Alleen wanneer de kunstvorm aansluit en relatief laagdrempelig is, wordt het project ook iets van inwoners zelf. Zo is Buurtopera Malpertuis gebaseerd op de verhalen en persoonlijke anekdotes van inwoners. Ook hebben enkele buurtbewoners zelf een scène geheel uitgewerkt. Hierdoor werd de opera ook van inwoners zelf en voelde het niet als een project van cultuurmakers en opbouwwerkers.
- Werk met een fysieke ontmoetingsplek, zodat inwoners en andere betrokkenen elkaar laagdrempelig tegenkomen en kunnen ontmoeten. Zo konden buurtbewoners bij het project Voorstad Verbindt in Deventer samen koffiedrinken, kletsen en breien in het maatschappelijke plein van Go Ahead Eagles. In Maastricht heeft Opera Zuid, waar gerepeteerd wordt voor de Buurtopera, de functie van buurthuis gekregen. ‘Opera Zuid heeft met de Buurtopera geleerd om zich open te stellen voor de buurt. Opera Zuid is ontpopt van een gesloten plek naar een plek waar iedereen even binnen komt wandelen. Met het wegvallen van buurthuizen in de wijk is dat een hele goede ontwikkeling’, merkt opbouwwerker Manon Pachen op.
- Benut de verbindende kracht van kunst. Bijvoorbeeld door samenwerking te stimuleren of van de ander ‘een muze’ te maken. Bij het project Young Meets old verdiepten jongeren zich in ouderen, door hen te interviewen en vervolgens hun levensverhalen te verwerken in graffiti-kunst. Bij Design Yourself vertelde een bewoonster, die blind is aan één oog, aan vmbo-leerlingen welke uitdaging zij ervaart, zoals traplopen zonder diepte te zien. Leerlingen plakten vervolgens zelf een oog af en liepen zo een trap af. Door zich in te leven in de buurtbewoonster konden leerlingen creatieve hulpmiddelen voor haar ontwerpen.
Daarnaast wijst onderzoek ook een aantal belangrijke aanvullende punten aan die belangrijk zijn voor het succesvol vormgeven van een culturele interventie. Onderstaande punten zijn ook toegepast in de projecten in Deventer en Maastricht.
- Benut kennis uit onderzoek en praktijk over wat er werkt bij culturele interventies gericht op leefbaarheid of andere maatschappelijke vraagstukken. Er is al veel onderzoek gedaan naar wat werkt bij kunstprojecten. Benut deze kennis bij het ontwerpen en uitvoeren van je project.
- Zoek de samenwerking op met kunstenaars en culturele instellingen en benut hun kracht in de aanpak van leefbaarheid in wijken of andere sociale vraagstukken als eenzaamheid of armoede.
- Werk samen met organisaties, kunstenaars of sleutelpersonen uit de buurt die inwoners en de buurt goed kennen en op de hoogte zijn van de vraagstukken die spelen. Zo speelde opbouwwerker Pachen een cruciale rol in het succes van Buurtopera Malpertuis: 'Doordat mensen je kennen komen ze ook naar die workshops en stappen ze even binnen om te kijken wat het is’.
