Jaap van der Stel is lector Geestelijke Gezondheidszorg bij de Hogeschool Leiden en neemt ons mee in de consequenties van klimaatverandering op onze geestelijke gezondheid. Van der Stel schreef het boek 'Veerkracht bij Klimaatverandering'. Hij ziet dat het klimaat de samenleving op allerlei manieren ontwricht. De gemiddelde temperatuur verandert en we hebben vaker te maken met extreem weer zoals zware neerslag. Dat heeft gevolgen voor ecosystemen, maar ook voor onze gezondheid en ons psychisch welzijn.  

Ga na wat jijzelf kunt doen om het tij te keren

Zorgen om het klimaat

Uit onderzoek van het CBS blijkt dat meer dan 75% van de volwassen Nederlanders zich zorgen maakt over klimaatveranderingen voor toekomstige generaties. Vooral jonge mensen maken zich zorgen: zij zullen het langst de gevolgen van klimaatverandering ervaren. Zal dit leiden tot meer psychische problematiek bij jonge mensen? Van der Stel antwoordt: ‘Dat zal wel meevallen, althans, nu nog wel. Somberheid en depressieve gedachten zijn normale reacties op abnormale gebeurtenissen. De zorgen van deze jongeren zijn natuurlijk wel reëel.’ Het is belangrijk dat we ons bewust zijn van de extra risico’s en mogelijk nieuwe vormen van problematiek die kunnen ontstaan, zoals een klimaatdepressie. Van der Stel roept echter op om niet bij de pakken neer te zitten. We kunnen deze gevoelens ook als bron van informatie én inspiratie zien om in actie te komen. ‘Actief worden helpt tegen depressieve gevoelens. Het is belangrijk doelen te stellen, verbinding met anderen te zoeken en niet ervan uitgaan dat anderen het wel oplossen. Ga na wat jijzelf, gezien jouw sociale context, kunt doen om het tij te keren. In actie komen is belangrijk.’

Klimaat op de sociale agenda

Leiden coronamaatregelen tot massale demonstraties op verschillende plekken in het land, voor het klimaat gaan veel minder mensen de straat op. Hoe komt dat? Maarten ter Huurne is onderzoeker bij de Hogeschool Utrecht. Momenteel doet hij onderzoek in de gemeente Soest in een corporatiewijk waar gemiddeld meer sociale problematiek is: ‘Eén van de moeilijkere dingen voor gemeenten, woningbouwcoöperaties en welzijnsinstellingen is om de klimaatcrisis op de agenda van de bewoners te krijgen. De urgentie ontbreekt en dat is ook heel logisch. Hoe ga je mensen warm maken voor een probleem dat je eigenlijk nog niet echt voelt?’ Voor veel mensen is de klimaatcrisis nog ver van hun bed, ze voelen de gevolgen nog niet voldoende. Of ze koppelen de gevolgen zoals stijgende prijzen voor voedsel en energie niet aan de klimaatcrisis. Voor mensen in wijken waar mensen moeilijk het hoofd boven water kunnen houden, geldt dat hun aandacht wordt opgeslokt door andere en dringende problemen.

Voorlichtende rol

Gemeentes, woningbouwcorporaties en welzijnsinstellingen zouden de gevolgen van de klimaatcrisis hoger op de agenda moeten zetten bij mensen. Daarnaast ligt er ook een belangrijke rol voor het onderwijs. Mariël van Pelt (werkzaam bij Movisie en de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen) vertelt: ‘Het zit nauwelijks bij ons in de masteropleiding Social Work. Als het over duurzaamheid gaat, dan gaat het over de continuïteit van ondersteuning en dienstverlening.’ Docent Social Work Gerian Alofs sluit zich hierbij aan: ‘Ik denk dat het belangrijk is dat opleidingen een voorlichtende rol hebben. Basale kennis over de klimaatcrisis zou onderdeel moeten vormen van onze opleiding, onze opleidingen hebben daar zeker iets in te doen.’ Naast een belangrijke rol voor onderwijs is het ook een belangrijke taak van sociaal werk om klimaatverandering op de agenda te zetten bij inwoners én professionals.   

De sociale energietransitie

Hoewel de klimaatcrisis steeds meer en vaker voor ontwrichting van de samenleving zorgt, staat het ook nog niet hoog op de agenda in het sociaal domein. Toch blijkt uit de discussie in de breakout-groepen dat al veel sociaal werkers betrokken zijn bij de energietransitie, in het bijzonder opbouwwerkers.

Veel maatregelen vanuit de overheid komen niet direct ten goede aan mensen in kwetsbare posities: zij kunnen bijvoorbeeld geen aanspraak maken op subsidies voor dure elektrische auto’s. Ook wonen mensen in een kwetsbare positie vaker in oude en slecht geïsoleerde huurhuizen. Dit heeft tot gevolg dat zij, nu de energieprijzen stijgen, een nog hogere rekening krijgen voor gas en elektriciteit. Geld dat zij niet altijd tot hun beschikking hebben.

Het sociaal werk kan een rol spelen bij het informeren en voorlichten van mensen

De rol van het sociaal werk

Deelnemers geven aan dat zij zowel de energietransitie als de klimaatcrisis belangrijke vraagstukken vinden. Men is wel zoekende naar de precieze rol van het sociaal werk. Gewezen wordt op de kernkwaliteit van het sociaal werk: sociaal werkers kunnen bij uitstek achter de voordeur komen. Verder geeft men aan dat het sociaal werk een rol kan spelen bij het informeren en voorlichten van mensen. Bijvoorbeeld over hoe om te gaan met hittestress of energiebesparing. Wel is de financiering een punt. Als de opdrachtgever (vaak de gemeente) namelijk niet weet dat het sociaal werk het één en ander kan betekenen in de energietransitie, neemt zij dit niet mee in de opdracht. Zonder middelen is het als individuele werker lastig om deze rol op te pakken. Verder wijst men erop dat het van belang is om mensen te laten inzien dat de energietransitie geen last is, maar juist iets kan opleveren. Daarbij moet het sociaal werk wel letten op 'klimaatrechtvaardigheid', ofwel een rechtvaardige energietransitie. Waarbij de lasten niet onevenredig op de schouders van kwetsbare groepen terechtkomen. De structurele oorzaken van de klimaatcrisis moeten ook aangekaart worden, zoals de drang naar oneindige economische groei op een uitgeputte planeet.  

Tot slot

De algemene stemming is dat het sociaal werk aan de bak kan én vooral niet moet afwachten. Alofs denkt dat we gewoon moeten beginnen: ‘Er zijn al welzijnsorganisaties en opbouwwerkers bezig met de energietransitie. Die initiatieven hebben we nodig om het enthousiasme te creëren. Laten we met good practices beginnen, die uitlichten, uitbouwen en verder verspreiden.’