Leestijd: 10 minuten

Vanuit deze vragen heeft Movisie afgelopen jaar een theoretische verkenning gedaan naar de waarde van ervaringskennis in beleid en hebben we praktijkvoorbeelden gesproken en geanalyseerd. Tijdens interviews en leersessies met gemeenten en ervaringsdeskundigen vroegen we hen in hoeverre zij de waarde van ervaringskennis uit de theorie herkennen of andere waarden ervaren in hun eigen praktijk. De inzichten uit de theoretische verkenning, de praktijkvoorbeelden en gesprekken hebben we gebundeld en in dit artikel uiteengezet.

Beter funderen

Dit stuk is onder andere bedoeld voor beleidsmakers die de waarde van ervaringskennis in beleid omarmen, maar dat nog beter willen funderen, en willen motiveren waarom ervaringskennis van waarde is voor het gemeentelijke beleid, de uitvoering daarvan en voor het democratisch proces. Het geeft hen handvatten om meer draagvlak te creëren om ervaringskennis van inwoners te benutten en een open en toegankelijke overheid te zijn die structureel samenwerkt met de mensen om wie het gaat. De handvatten zijn tevens bedoeld voor ervaringsdeskundigen zelf: ook zij spelen immers een grote rol in het laten zien van de waarde van ervaringskennis en het creëren van draagvlak.

Ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid 

Voordat we komen bij de kernvraag van dit stuk en ingaan op de waarde van ervaringskennis in beleid is het goed de begrippen ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid te verduidelijken. Met ervaringskennis doelen wij op kennis die is gebaseerd op ervaringen die van bepalende invloed zijn op het leven van mensen. Het kan bijvoorbeeld gaan om ervaring met uitsluiting en eenzaamheid, leven in armoede, jezelf moeten verplaatsen in een rolstoel of bijvoorbeeld leven met een angststoornis.
Mensen die dit aan den lijve ondervinden, geven betekenis aan dergelijke ervaringen. Zij reflecteren op wat zij meemaken en ervaren, wat leidt tot inzicht in wat een gebeurtenis of toestand teweeg kan brengen, wat het moeilijk maakt, wat hen geholpen heeft of wat de situatie alleen maar verergerd heeft. De ervaring levert dus kennis en inzichten op, die ervoor zorgen dat begrippen als armoede, eenzaamheid en het hebben van een beperking geen neutrale begrippen zijn.

Wanneer ervaringskennis bewust en gericht wordt ingezet voor anderen, spreken we over ervaringsdeskundigheid. Een ervaringsdeskundige is te omschrijven als ‘iemand die geleerd heeft, via een opleiding of in de praktijk, om deze kennis in te zetten ten behoeve van anderen, in ondersteuning, in beleidsprocessen, in onderzoek, et cetera.’ (zie o.a. Meulen et al., 2021.) Het inzetten van ervaringsdeskundigheid kan van grote waarde zijn voor anderen en voor het effectief aanpakken van sociale vragen en problemen. Het meest bekend is het begeleiden en ondersteunen van anderen die in een vergelijkbare positie verkeren of een vergelijkbaar proces doormaken. Dit kan een persoonlijk herstelproces zijn, maar ook bijvoorbeeld een proces van bewustwording, acceptatie of rouw. Het inzetten van ervaringsdeskundigheid is echter ook van waarde voor bijvoorbeeld de praktische beroepspraktijk, beleid en onderwijs.

Talenten en vaardigheden

Veel ervaringsdeskundigen zetten zich betaald of onbetaald in voor anderen in een vergelijkbare situatie. Vanuit begrip, erkenning en herkenning verlenen zij ondersteuning, inzicht en verheldering, waarbij de beleving van de ander centraal staat. De manier waarop zij dat doen hangt af van de talenten, mogelijkheden en vaardigheden van de ervaringsdeskundige in kwestie. 
Ervaringsdeskundigen kunnen overigens altijd verder groeien in hun rol, bijvoorbeeld door het volgen van specifieke scholing of door zich te ontwikkelen in de praktijk. Sommigen verdiepen hun kennis, bijvoorbeeld door het voeren van gesprekken met anderen in een vergelijkbare situatie. Zo vormen ze zich een beeld van de verschillende ervaringen die vergelijkbare situaties teweeg kunnen brengen, maar ontwikkelen ze ook meer kennis over gelijksoortige ervaringen die vanuit verschillende situaties teweeggebracht worden. Een mooi voorbeeld is het ervaren van eenzaamheid. Eenzaamheid kan voortkomen uit verschillende levenssituaties en bijvoorbeeld samenhangen met ggz-problematiek of met schulden en armoede. Tegelijkertijd ervaart niet iedereen die te maken krijgt met ggz-problematiek of armoede en schulden ook eenzaamheid. Juist omdat de ervaringsdeskundige zich bewust is van deze verschillen kan deze goed aansluiten op de beleving die er is, én kennis halen uit de situaties waar eenzaamheid zich niet voordoet. Door het verschil te zien tussen de situatie van mensen die wel eenzaamheid ervaren en zij die dat minder of niet ervaren weet de ervaringsdeskundige de gevolgen van eenzaamheid beter te duiden. Deze verdieping van de ervaringskennis leidt tot wat ook wel collectieve ervaringskennis wordt genoemd. Deze collectieve ervaringskennis wordt ook wel aangeduid als ‘verdikkingen’ of ‘repeterende inhouden’ (Van Hoorn, 2019) en als algemene of generieke ervaringskennis’ (Van der Kooij en Keuzenkamp, 2018).

Derde kennisbron

Steeds vaker wordt ervaringskennis beschouwd als ‘derde kennisbron’, naast wetenschappelijke en professionele/ praktijkkennis. Ze wordt ingezet op vele inhoudelijke terreinen: bij de ondersteuning, zorg- en hulpverlening van inwoners en cliënten door buurtteams, (ED bij buurtteams), in de opleiding van sociaal- en zorgprofessionals (ED in opleiding social Work), maar net zo goed bij het opzetten en uitvoeren van onderzoek en het delen van kennis (Burgerparticipatie-onderzoek). 

Ook bij het vormen en bijstellen van gemeentelijk beleid, zoals onder ander andere is gebeurd in de gemeente Meppel (ED in Meppel) kan inzet van ervaringskennis en -deskundigheid een belangrijke rol spelen: zo geef je het perspectief van de burger een centrale plaats, iets waar veel gemeenten naar streven. 
Steeds meer gemeenten onderkennen dat het benutten van ervaringskennis op beleidsniveau helpt om sociale problemen concreet te definiëren, passender beleid te ontwikkelen en de kwaliteit van beleid en dienstverlening te verbeteren. Het maakt de leefwereld van mensen zichtbaarder en toont wat voor hen werkt. Ook laat het zien welke gevolgen beleid voor mensen heeft en hoe zij hun contact met regels, instanties en instituties ervaren.

Het ontsluiten van deze ervaringskennis is een uitdaging. Overheden en instanties gaan daarom onder andere in gesprek met vertegenwoordigers in platforms, raden of belangenorganisatie. Ook halen ze ervaringen op in directe gesprekken met inwoners/cliënten. Ervaringen alleen zeggen echter lang niet alles. Het is zaak om de betekenis van deze ervaringen te taxeren, juist te interpreteren en er waardevolle conclusies aan te verbinden. 
Ervaringsdeskundigen kunnen hierbij een belangrijke rol spelen. Zij helpen de opgehaalde ervaringen te duiden, op hun waarde te schatten en in een bredere context te plaatsen, zodat gemeenten ervaringskennis als derde kennisbron effectief kunnen inzetten om hun beleid en dienstverlening beter te laten aansluiten bij wat inwoners werkelijk nodig hebben.

Menselijke maat

Door het inzetten van ervaringskennis en -deskundigheid is het mogelijk een brug te slaan tussen de leefwereld van inwoners en de systeemwereld van gemeenten en instanties. Maar de waarde van het inzetten van ervaringskennis en -deskundigheid strekt verder dan dat. Zo hebben formele systemen impliciet of expliciet morele of ethische waarden in zich, die voor groepen inwoners negatief kunnen uitpakken. De toeslagenaffaire - waar in bovenstaand kader naar wordt verwezen - is daarvan een goed voorbeeld. De controle op het gebruik van belastingtoeslagen werd destijds gestart vanuit de veronderstelling dat er op grote schaal fraude plaatsvindt én dat deze fraude vooral gepleegd zou worden door mensen met niet-westerse achternamen. 
Het inzetten van ervaringsdeskundigen kan dergelijke waarden en vooronderstellingen en problemen blootleggen en helpen aanpakken. Daar waar de overheid en instanties uit de bocht dreigen te vliegen, kan worden bijgestuurd door ervaringskennis en -deskundigheid te benutten. Of beter: door ervaringskennis aan de voorkant te benutten en met ervaringsdeskundigen samen te werken, voorkom je dat je als overheid en instanties uit de bocht vliegt. Dan krijg je antwoord op vragen als: waar staat de inwoner, wat maakt de inwoner mee, wat zijn diens vragen en behoeften en welke oplossingen ziet hij zelf? Op die manier is het mogelijk om de menselijke maat terug te brengen in beleid en dienstverlening. Volgens Janny Bakker-Klein vraagt dit om een responsieve overheid die het vermogen heeft om in te schatten en te doen wat werkelijk van betekenis is voor mensen (zie: Anders-Kijken-publieksuitgave.pdf). Overheid en instanties moeten dit gesprek met inwoners zelf leren voeren en daar vaardigheden in ontwikkelen, maar ook hierin kan een ervaringsdeskundige een belangrijke intermediaire rol vervullen, zodat de communicatie openblijft en de verschillende kanten elkaar goed blijven verstaan.

Grotere democratische betrokkenheid

Naast de meerwaarde voor de menselijke maat, kan het inzetten van ervaringskennis ook bijdragen aan grotere democratische betrokkenheid van inwoners. Dit zien we ook terug in een literatuurstudie naar participatie van Visser e.a. (2019) waarin onderscheid gemaakt wordt in twee motieven van inwonerparticipatie. Allereerst instrumentele motieven, waarbij de betrokkenheid van inwoners bijdraagt aan beleid en besluitvorming die beter aansluiten bij de wensen en behoeften van burgers en daarnaast democratische motieven, waarbij de betrokkenheid van inwoners bijdraagt aan zeggenschap en overbrugging van de politieke kloof (zie: Aan de slag met participatie - vng.nl). Waarbij tegelijk moet worden opgemerkt dat met name inwoners in een kwetsbare positie, die vaak afhankelijk zijn van overheid en instanties, nog maar zeer beperkt betrokken zijn. De afstand tussen de overheid en deze burgers is groot, terwijl juist hun inbreng en ervaringskennis noodzakelijk zijn om te weten hoe beleid uitpakt in hun dagelijks leven en je daar in de besluitvorming op aan kunt sluiten. Een van de belangrijke elementen van een democratie is dat je als gemeente besluiten niet alleen neemt, maar dat je de verschillende belanghebbenden uit de samenleving actief betrekt.

Bestuurlijke vernieuwing

In een toekomstverkenning over lokale democratie en bestuur van de VNG, Thorbecke 2024, wordt gesteld dat de burger klaar is voor meer directe democratie, meer inspraak en inclusie en dat de gemeente dat ook moet zijn. Bestuurlijke vernieuwing wordt nodig geacht, niet alleen om te komen tot een efficiëntere overheid, maar ook om de democratie beter te verankeren en de kloof tussen overheid en burger te verkleinen (parlement.com). De inzet van ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid zou daar bij uitstek een goede bijdrage aan kunnen leveren. 
Wij zien hiervoor ook onderbouwing bij Frank Hendriks, hoogleraar vergelijkende bestuurskunde aan de Tilburg University. Hendriks onderscheidt zes leidende beginselen van bestuurlijke innovatie: responsiviteit en productiviteit, tegenspel en betrokkenheid, creativiteit en behoorlijkheid. Responsiviteit gaat over het ingaan op wensen en kennis van de inwoner, reageren op wat er speelt, en dat ook gebruiken. Eerder in dit artikel hebben we al geconstateerd dat ruimte voor de inzet van ervaringskennis en -deskundigheid een belangrijke sleutel kan zijn om invulling te geven aan de door Janny Bakker bepleite responsiviteit, een van de bouwstenen van bestuurlijke vernieuwing.

Ook het organiseren van tegenspel in het publieke domein is een wezenlijk onderdeel van bestuurlijke vernieuwing. Hendriks spreekt over de noodzaak van het inbouwen van checks & balances, publieke controle en verantwoording. De inzet van ervaringskennis en -deskundigheid, zowel direct via inwoners als indirect via cliënten- en bewonersorganisaties, kan bijdragen aan dat tegenspel. En daarmee aan het realiseren van behoorlijk bestuur.

Conclusie

Het gebruik maken van ervaringskennis en de inzet van ervaringsdeskundigheid zijn van groot belang voor een overheid die bestuurlijk wil vernieuwen. Alleen al het agenderen van (collectieve) ervaringskennis kan beschouwd worden als een vorm van behoorlijk bestuur en een bijdrage aan de democratie. Wanneer inbreng van (collectieve) ervaringskennis ontbreekt of daarvoor geen plaats is, ondermijnt dat het vertrouwen van de burger in de overheid.
Ervaringskennis is in die zin een mes dat aan twee kanten snijdt. Door het benutten ervan gaan ook de meer kwetsbare groepen zich betrokken voelen bij de processen van de overheid, met een meer inclusieve democratie als gevolg. Daarnaast is de inbreng van die ervaringskennis en daarmee de samenwerking met inwoners de sleutel naar effectiever beleid en effectievere dienstverlening, waarbij de menselijke maat het uitgangspunt is.

Tegelijkertijd wordt deze (democratische en instrumentele) waarde van ervaringskennis alleen gerealiseerd als je als beleidsmaker en bestuurder ook daadwerkelijk de ervaringen en ervaringskennis van inwoners benut. Hierin kan de samenwerking met ervaringsdeskundigen een belangrijke rol spelen. De ervaringsdeskundige ondersteunt bij het luisteren naar de burger, geeft duiding en betekenis aan het verhaal van die burger en werkt mee aan een betere aansluiting van beleid bij de ervaringen van de inwoners. Want luisteren en betrokken zijn is een ding, maar samen beleid beter maken en passende oplossingen vinden gaat verder en vraagt om oprechte samenwerking tussen overheid en burger.