Jet Bussemaker wil terug naar het hart van de verzorgingsstaat

De Raad voor Volksgezondheid & Samenleving (RVS) publiceerde recent het verhalenboek Gezichten van een onzeker bestaan. Hierin staan verhalen van 14 mensen die leefden in bestaansonzekerheid. Bestaansonzekerheid heeft grote impact op iemands welzijn en dus moet iedereen gelijke kansen hebben op een gezond en zeker leven, meent RVS-voorzitter Jet Bussemaker. ‘Alleen al vanuit rechtvaardigheidsperspectief, want bij je geboorte heb je er zelf niets over te zeggen. Het begint met kinderen een eerlijke kans op een gelijke start geven. Daarnaast raakt gezondheid aan veel andere thema’s, zoals de kans dat je in je eigen inkomen kunt voorzien. Als dat niet lukt, veroorzaakt dat vaak stress. En stress maakt je weer ontvankelijker voor ziektes. Of neem het gegeven dat mensen die zich ongezond voelen veelal minder of niet kunnen werken en dus maatschappelijk minder productief zijn.’

Snackbars

De raad constateert vaak een complexiteit van ongelijkheden die zich in de loop van de tijd opstapelen, zegt Bussemaker. ‘Hoe er thuis of op school gegeten wordt, is vaak een uiting van onderliggende problematiek, zoals schulden. Zijn er in de wijk voldoende sportvoorzieningen of struikel je over de snackbars? Hoe meer men wordt geconfronteerd met zo’n opeenstapeling, des te kwetsbaarder worden deze mensen en des te moeilijker is het voor hen om deze problemen zelf op te lossen. In plaats van dat professionals en het beleid ondersteunend zijn in het zo snel mogelijk terugkeren naar de samenleving, duwen deze gebeurtenissen de persoon in kwestie als in een centrifuge naar de rand.’ 

Hoe er thuis gegeten wordt, zegt iets over onderliggende problematiek

Hoe komt dat?

‘Omdat beleid op afzonderlijke onderdelen is gebaseerd, waardoor we de samenhang uit het oog zijn verloren. Daarnaast lijkt de liniaal belangrijker dan het mededogen, de rationaliteit van het beleid prevaleert. In mijn recent gepubliceerde boek, Ministerie van Verbeelding, verwijs ik naar de filosoof Martha Nussbaum. Zij stelt dat onze samenleving rationaliteit, bewijsvoering en lineaire processen hoog in het vaandel heeft staan. Het hart áchter het beleid – waarom we het zo doen – wordt vaak vergeten. De wetten zijn met de beste bedoelingen gemaakt, maar wie niet precies in het rationele hokje van een specifieke beleidsregel past, wordt aan de kant gezet.’

Het begint met kinderen een eerlijke kans op een gelijke start geven

Gezondheid

Voorbeeld? ‘De toeslagenaffaire, maar denk ook aan mensen die vastlopen tussen de Participatiewet en de Wet maatschappelijke ondersteuning. Of je bent terminaal ziek en wilt een extra voorziening voor je rolstoel, of je wilt nog een keer de zee zien. Dat schept een precedent, zegt men dan: ‘dan wil straks iedereen dat’. Maar om hoeveel mensen gaat dat nou eigenlijk? Of neem dak- en thuislozen. Zij kunnen pas aanspraak op maatschappelijke opvang maken als ze absoluut niet meer zelfredzaam zijn. Dat moet je kunnen bewijzen. Maar als het enkel slecht met je gaat omdat je bijvoorbeeld geen huis hebt, wordt dat gezien als je eigen verantwoordelijkheid. Tot je dusdanig in de goot ligt dat je niet meer zelfredzaam bent, dan pas heb je recht op hulp.’ Bussemaker vindt ongelijkheid op gezondheidsvlak dé sociale kwestie van dit moment. ‘Het verschil in de leeftijdsverwachting tussen hoog- en laagopgeleiden is bijna 17 jaar. En in het ervaren van een goede gezondheid zit een verschil van 15 jaar. Dat is gigantisch.’

Basisbaan

Wat zegt dit over de macht of onmacht van inwoners zelf? ‘Als ze te sterk naar de rand van de samenleving zijn geduwd, kunnen ze op een gegeven moment niet meer terug. Tegelijkertijd mag je wel van ze vragen dat ze zelf zoeken naar manieren om terug te komen en mee te doen als hen de voorzieningen worden geboden. Dat meedoen moet wel worden gestimuleerd en de samenleving moet hen daar de mogelijkheden voor bieden. Daarom pleiten wij, in navolging van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, voor een basisbaan voor mensen met een uitkering. Zo kunnen ze zich alsnog nuttig maken én voelen.’

Mededogen

Wat verwacht de RVS van de overheid en de markt? ‘Het gaat vooral om de samenhang. Als je constateert dat mensen met complexe problemen te maken krijgen met de meest ingewikkelde regels, dan doen we met elkaar iets niet goed. De overheid moet het mededogen weer vooropzetten, het welzijn van mensen. Terug naar het hart van de verzorgingsstaat, die we ooit zijn begonnen om iemand die ooit pech had de kans te bieden om opnieuw mee te kunnen doen. Het zou helpen als departementen hun beleid meer integreren. En van ondernemers vragen we maatschappelijke betrokkenheid, meedenken. Hoe pakken we schulden aan, hoe zorgen we dat mensen niet uit hun huis worden gezet, hoe regelen we dat gezond voedsel voor iedereen bereikbaar is?’

Gemeenten

Welke ministeries zijn nu aan zet? ‘Vanzelfsprekend het ministerie van VWS, maar ook het ministerie van SZW, vanwege de schuldenproblematiek, werkloosheid en stress die dat veroorzaakt. Het ministerie van Onderwijs is ook cruciaal, scholen hebben een essentiële sociale functie. En in het verlengde hebben bibliotheken dat ook. Ik pleit niet voor een departementale herindeling – dat kost miljoenen, zonde van het geld – maar wel voor een veel sterkere interdepartementale sturing. Maar vergeet ook gemeenten niet: daar ligt sinds de decentralisatie een hele grote opdracht en zijn nog de nodige lessen te leren. We moeten voorkomen dat we oude bureaucratieën verplaatsen naar het lokale domein.’

Verder lezen: adviezen.raadrvs.nl/gezondheidsverschillen-voorbij/

Auteur: Wilfred Hermans