Kan armoede iedereen overkomen? Doe mee met de Challenge Armoede

Steeds meer Nederlandse huishoudens hebben moeite om elke maand rond te komen. Het Nibud (15 juli 2022) verwacht dat één op de drie Nederlandse huishoudens het financieel niet meer rond krijgt. In sommige gevallen gaat zelfs 70% van het budget op aan vaste lasten zoals huur en de energierekening. In aanloop naar Wereldarmoededag, op 17 oktober 2022, organiseert Movisie de Challenge Armoede. De challenge loopt van 10 t/m 14 oktober en de vraag ‘kan armoede iedereen overkomen?’ staat hierin centraal.

Bekijk de opdrachten van de Challenge Armoede

We gaan in gesprek met Christine Kuiper*, senior kenniswerker sociale vraagstukken, en Marc Mulder, senior ervaringsdeskundige Armoede en Schulden bij Movisie, over financiële kwetsbaarheid en structurele oorzaken.

De Challenge Armoede geeft professionals, vrijwilligers, ervaringsdeskundigen, beleidsmakers en andere geïnteresseerden achtergrondinformatie en aanknopingspunten om armoede te signaleren en aan te pakken. Waarom roepen jullie hen op mee te doen? 

Kuiper: ‘Als je meedoet krijg je in korte tijd én op een leuke manier veel informatie over het ingewikkelde vraagstuk armoede. Je ontvangt dagelijks een compacte “brok” achtergrondinformatie en opdrachten die je makkelijk tijdens jouw werkdag kunt doen. Je kunt ook deelnemen als team of organisatie, dan leer je met en van elkaar!’ 

Dit jaar heeft de challenge extra aandacht voor het agenderen van structurele oorzaken van armoede en kwetsbaarheid. Waarom is het belangrijk dat hier aandacht voor is? 

Mulder: ‘Aandacht voor kwetsbaarheid is belangrijk omdat mensen zich niet realiseren dat hun situatie kwetsbaar is. Financiële problemen komen vaak onverwacht; mensen zijn hier dus niet op voorbereid. Vervolgens kunnen mensen meestal moeilijk de weg naar hulp vinden. Als hulpverleners en beleidsmakers dat realiseren, kunnen zij het als uitgangspunt nemen bij hulpverlening en beleid. Het vraagt om bereikbaarheid, vindbaarheid en inlevingsvermogen.’ 

'Steeds meer gemeenten baseren hun beleid op vertrouwen in plaats van wantrouwen'

Wanneer we spreken over structurele oorzaken, waar hebben we het dan over? 

Kuiper: ‘Oorzaken die liggen in wet- en regelgeving en procedures. Ook cultuur hoort daar wat mij betreft bij. Immers een ‘eigen schuld, dikke bult’ of ‘als je echt hard werkt, kan iedereen miljonair worden’ cultuur, sijpelt door in uitvoering en beleid. Gelukkig heeft onder meer het boek ‘Schaarste’ geleid tot een cultuuromslag. Steeds meer gemeenten baseren hun beleid op vertrouwen in plaats van wantrouwen. Ook zien we dit terug in de opkomst van sociale incasso; bij schulden wordt gezamenlijk gezocht naar een oplossing en een haalbare betaalregeling afgesproken .’ 

Waarom is aandacht voor structurele oorzaken belangrijk? 

Kuiper: ‘Het is belangrijk dat we niet alleen naar individuen kijken, maar ook naar de structurele oorzaken die ten grondslag liggen aan armoede of schulden. Waarom is iemand in de problemen gekomen? Komt dit door een bestaand systeem, zoals hoge huren, een schrikbarend hoge energierekening of nul-uren contracten? Daar kunnen mensen zelf niks aan doen en we kunnen dit niet individueel oplossen, daar zijn collectieve oplossingen voor nodig. Anders blijven we dweilen met de kraan open.’ 

Mulder: ‘Niet alleen structurele oorzaken, maar ook structureel onbereikbare oplossingen maken het lastig. Er zijn talloze voor de hand liggende oplossingen die onbereikbaar zijn, omdat ze niet passen bij de regels die we bedacht hebben. Bijvoorbeeld als iemand na een scheiding alleen in het koophuis wil blijven wonen, dan mag dat niet vanwege de hypotheekregels als zijn of haar salaris niet toereikend is. Ook niet als de kosten alsnog prima te betalen zijn. Je moet je huis dan verkopen en iets gaan huren, met hoge maandlasten tot gevolg. Zo komt iemand in de problemen, omdat de meest pragmatische en voor de hand liggende oplossing niet toegankelijk is. Wet- en regelgeving belemmert in dit geval.’ 

'Het is een innovatie in denken, maar nog onvoldoende in doen'

Waarom is er de laatste tijd meer aandacht voor die structurele oorzaken,  bijvoorbeeld in de media? 

Kuiper: ‘De toeslagenaffaire en dat steeds meer mensen niet rond kunnen komen, maakt dat er wordt gekeken op een ander niveau. De problemen zijn individu overstijgend. Tegen een toeslagenaffaire kan niemand zich wapenen. De lobby van allerlei belangengroepen zoals de Landelijke Armoedecoalitie en Publieke Waarden draagt hieraan bij. Maar ook experts als Nadja Jungmann en Roeland van Geuns vragen hier in toenemende mate aandacht voor. Zo langzaamaan is dit steeds meer op de maatschappelijke en politieke agenda komen te staan. De coronacrisis en stijgende energiekosten vormen nog eens extra druppels in de toch al volle emmer.’ 

Mulder: ‘Tegelijkertijd zoeken we nog steeds naar oplossingen in hetzelfde systeem wat juist de problemen heeft veroorzaakt. Het is nog niet voldoende doorgedrongen. Zo is de toeslagenaffaire nog steeds niet opgelost, terwijl we allang weten dat het buiten de schuld van die mensen ligt. Dat er iets moet gebeuren dringt door, maar het daadwerkelijk doen en veranderen nog niet. Het is ook niet makkelijk om mensen te vertellen dat het nu anders moet als ze al 30 jaar vanuit hetzelfde principe hun werk doen.’ 

Kuiper: ‘Daar sluit ik me bij aan. Het is een innovatie in denken, maar nog onvoldoende in doen.’ 

Welke groepen lopen meer risico op financiële problemen? 

Mulder: ‘Het is niet altijd in groepen in te delen. Er kunnen allerlei oorzaken zijn, bijvoorbeeld levensgebeurtenissen zoals een echtscheiding. De kwetsbaarheid zit hem vooral in de reserves die iemand heeft. Dan heb ik het niet alleen over financiële reserves, maar ook over mentale. Het kan juist iedereen overkomen.’ 

Kuiper: ‘Ja het kan iedereen overkomen, maar er zijn wel bepaalde mensen die sneller in armoede raken dan anderen. Als jij bijvoorbeeld een groot netwerk hebt, duurt het langer voordat je de bodem van de put ziet. Of als je theoretisch bent opgeleid en als gevolg daarvan meer verdient zijn dat beschermende factoren. Maar het kan dus wel. Zo kun je morgen een auto-ongeluk krijgen als zelfstandig ondernemer waardoor je niet meer kunt werken. Vervolgens gaat je partner bij je weg. De spiraal naar beneden kan dan snel gaan. Vaak ontstaan problemen als verschillende levensgebeurtenissen samenkomen.’ 

'Vaak ontstaan problemen als verschillende levensgebeurtenissen samenkomen'

Mulder: ‘Omstandigheden zorgen ervoor dat bepaalde mensen meer of minder risico lopen, heb je bijvoorbeeld wel of geen sociaal netwerk waar je op kunt terugvallen? Denk aan die vrouw die gaat scheiden, maar waarbij de inschrijving van de kinderopvangtoeslag op naam staat van haar man. Dit betekent dat de belastingdienst eerst alles bij haar gaat terugvorderen, zo’n 8000 euro. Een halfjaar later, als het op haar eigen naam staat, krijgt ze dit bedrag weer terug. Als zij die 8000 niet kan ophoesten maar het van haar ouders kan lenen, ontstaat er geen probleem. Maar kan ze dit niet, dan kan ze misschien de huur niet betalen met stress en mogelijk huisuitzetting tot gevolg.’ 

Voor het aanpakken van tekortkomingen, zoals onvoldoende financiële middelen en gebrek aan betaalbare woonruimte, wordt gekeken naar de landelijke en lokale overheid. Maar wat kan een professional hier zelf in doen? 

Mulder: ‘Ik vind het de taak van de professional om anderen op te zoeken als hij/zij dingen ziet gebeuren die niet kloppen, maar die niet kan veranderen. Bijvoorbeeld door een coalitie te smeden van verschillende partijen die om de inwoner heen staan. Je kunt dan makkelijker signaleren wat structureel is en dit vervolgens op de agenda zetten bij verenigingen als NVVK en Sociaal Werk Nederland. Je kunt ook de gemeente opzoeken.’  

Kuiper: ‘Armoedecoalitie Utrecht is een mooi voorbeeld. Zij zijn een stevig netwerk van verschillende organisaties, initiatieven, hulpverleners, belangenbehartigers en ervaringsdeskundigen. En agenderen bij de lokale politiek, gemeente Utrecht, wat er speelt.’  

Tijdens de online Q&A op 12 oktober in de week van de Challenge Armoede, hebben we aandacht voor politiserend werken, ofwel het agenderen en aanpakken van structurele problemen. Meer weten? Meld je hier aan. De Armoedecoalitie Utrecht is erbij. 

Kuiper: ‘Armoede houdt veel problemen in stand en speelt een grote rol bij allerlei vraagstukken waar wijkteams mee te maken krijgen. Daar ben ik van overtuigd. Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat je een somber persoon naar de GGZ doorverwijst voor behandeling, terwijl de problemen worden veroorzaakt door armoede. Sociaal werk is bij uitstek de partij die dit kan signaleren en oppakken.’  

Mulder: ‘Mensen die in armoede leven ervaren schaarste op allerlei gebieden, het gaat niet alleen om een gebrek aan geld. Er is bijvoorbeeld ook gebrek aan energie. Veel dingen vragen om hun aandacht. Daarom moeten we zorgen dat zij meer zekerheid, ruimte en rust krijgen om alles op een rijtje te kunnen zetten.’ 

* Christine Kuiper is sinds oktober 2022 werkzaam als projectleider bij kenniscentrum Phrenos.