De noodzaak om actief werk te maken van klimaatrechtvaardigheid zag Cuppen ruim tien jaar geleden al. In die periode waren er plannen voor CO2-opslag door Shell, in lege gasvelden in Barendrecht. 'Lusten en lasten, daar gaat klimaatrechtvaardigheid over. De morele vraag die daar gesteld had moeten worden was: in hoeverre is het rechtvaardig dat de inwoners de risico’s lopen van ondergrondse opslag van de CO2 die Shell produceert, terwijl de baten ervan niet voor hen zijn?'

Rapportenstrijd

Cuppen interesseerde zich al sinds haar studie Techniek & Maatschappij aan de TU Eindhoven voor participatie als beleidsinstrument en promoveerde vervolgens op een methode om de diversiteit aan ideeën, kennis en perspectieven productief te maken. 'In Barendrecht ging het participatieproces duidelijk mis. De inwoners kregen het plan van Shell gepresenteerd als een oplossing zonder noemenswaardige risico’s. Maar er ontstond huiver bij de inwoners. Het ontaardde in een rapportenstrijd waarbij beide kampen hun eigen deskundigen vonden die óf verwaarloosbare risico’s voorzagen of juist zeer grote.'

'Terwijl, als je een laag dieper kijkt: daar ging de discussie helemaal niet over. Het gesprek had moeten gaan over de lusten en de lasten, het inwonersperspectief had er gelijkwaardig in betrokken moeten worden. De uitkomst had dan kunnen zijn dat er afspraken gemaakt zouden worden over de monitoring van de eventuele schade, of over een gebiedsfonds. In werkelijkheid is het hele plan uiteindelijk afgeblazen.'

Planetaire en de sociale grenzen

De energietransitie is inmiddels in het hele land in volle gang en dat is een complexe exercitie, waarvan niemand precies kan overzien hoe die precies zal verlopen. 'Het is niet een kwestie van de ene technologie vervangen door de andere', zegt Cuppen. 'Ook rollen en verantwoordelijkheden veranderen, net als wet- en regelgeving en het gedrag van mensen en organisaties. Verder moeten er afspraken gemaakt worden op lokaal, nationaal en internationaal niveau. Het is in zichzelf een leerproces, met continu nieuwe situaties.'

Vanwege de veelzijdigheid is Cuppen dan ook een van de aanjagers van de ontwikkeling die zich op 'haar' universiteit manifesteert. 'De verschillende disciplines zoals milieukunde, bestuurskunde, antropologie en archeologie trekken steeds meer samen op, zowel in onderzoek als onderwijs. Daarbij kijken we naar hoe we binnen de grenzen van de planeet én binnen de sociale grenzen kunnen blijven. Het bekende donutmodel van Kate Raworth geeft dat goed weer, met de planetaire en de sociale bandbreedte waarbinnen we moeten opereren.'

Radiatorfolie

Een van de uitvloeisels van de samenwerking tussen de faculteiten is dat studenten de energietransitie zowel in technisch als sociaal opzicht verder kunnen helpen. Een van haar afstudeerders deed bijvoorbeeld voor een afstudeerscriptie onderzoek in Den Haag naar hoe mensen met een migratieachtergrond en een kwetsbare sociaaleconomische situatie te betrekken zijn bij de energietransitie. 'Daar zit veel verborgen klimaatonrechtvaardigheid. Zij weten vaak niet welke plannen er in hun wijk zijn, of welke mogelijkheden er zijn die hen kunnen helpen om hun huis te verduurzamen. Dat kan bijvoorbeeld komen omdat ze de informatieflyers van de gemeente niet kunnen lezen, en soms ook omdat ze alles wat van de gemeente komt wantrouwen.' Cuppen ziet dat veel studenten adequate kennis combineren met een persoonlijke drive.

En dat is nodig ook, in de leerschool die de energietransitie is. Veel goedbedoelde initiatieven vanuit de overheid bereiken niet de mensen die dit het meeste nodig hebben. Ze noemt het voorbeeld om vouchers voor isolatiemateriaal uit te delen. 'Die blijven vaak ongebruikt liggen. Het is goed om te zien dat er dan inwonersprojecten ontstaan met vrijwilligers die met tochtstrippen en radiatorfolie langs de deuren gaan en het niet alleen maar uitdelen, maar daadwerkelijk met de mensen samen aan de slag gaan om het te bevestigen, zodat ze kunnen helpen bij het voor elkaar krijgen van de nodige veranderingen.'

Nieuwe ongelijkheden

Cuppen noemt ook het voorbeeld van verduurzamingssubsidies. Al langer was duidelijk dat die vooral terechtkomen bij mensen die de middelen hebben om de maatregelen zelf eerst voor te financieren en die de weg weten om vervolgens de subsidie te verkrijgen. Dat zijn over het algemeen niet de mensen die de subsidie het meest nodig hebben. Cuppen merkt hierbij wel op dat de subsidies desondanks een positief effect hebben gehad: 'Die subsidies hebben wel bijgedragen aan de energietransitie.'.

Een nieuwe, onvoorziene klimaatonrechtvaardigheid vloeit voort uit de ongelijke verdeling van zonnepanelen. 'Door de grote hoeveelheden energie die zonnepanelen op piekmomenten terug leveren aan het elektriciteitsnet, moet het net nu verzwaard worden. Die kosten worden evenredig verdeeld over alle aansluitingen. Dus de mensen die geen zonnepanelen hebben moeten daar net zoveel aan meebetalen', zegt Cuppen.

Kleur van de windturbine

Goed georganiseerde participatietrajecten zijn volgens haar een belangrijk wapen in de strijd voor klimaatrechtvaardigheid. 'Maar ik ben wel sceptisch over de huidige toepassingen van participatie. Vooralsnog komt het er vaak op neer dat inwoners pas mee mogen denken over als de vergunningen al verstrekt zijn. Dan kunnen ze bijvoorbeeld alleen nog maar ideeën aandragen voor de kleur van windturbines, zodat die zo goed mogelijk in het landschap passen.'

Cuppen is opgetogen dat het maatschappelijk draagvlak in de Regionale Energiestrategieën die gemeenten, provincies en waterschappen verplicht zijn te hebben, nadrukkelijk aan de orde moet komen. Al zit er op veel plekken nog steeds een groot gat tussen wie er op papier wanneer betrokken zou moeten zijn, en hoe het er daadwerkelijk aan toegaat. 'Idealiter is er bij de plannen voor projecten in de energietransities al in een vroeg stadium betrokkenheid van inwoners.'

Tegenstellingen expliciet maken

Cuppen refereert opnieuw aan haar onderzoekswerk en het model voor effectieve participatieprocessen. 'Je moet inwoners en andere stakeholders niet bij elkaar zetten met de bedoeling dat ze zo snel mogelijk overeenstemming bereiken. Je moet juist diverse perspectieven en kennisbronnen bij elkaar zetten. Dat kan tot conflicten leiden, maar als je daarvoor de juiste voorwaarden creëert, dan is dat juist positief. De tegenstellingen moet je expliciet maken. Welke aannames zitten er achter bepaalde standpunten? Beter begrip van elkaar leidt tot betere toepassingen.'

Omgevingsmanagers

Participatieprocessen zijn volgens Cuppen momenteel bovendien nog onvoldoende verankerd in politiek-bestuurlijke processen. In haar oratie heeft ze het over gezellige workshops met een heleboel post-its, maar zonder impact of opvolging. In de complexe (participatie)trajecten van de energietransitie, waarbij overheden, bedrijfsleven en al dan niet georganiseerde inwoners het samen moeten zien te rooien, kan een omgevingsmanager een rol van betekenis spelen. Cuppen juicht hun opmars, die ze zowel in het bedrijfsleven als bij de overheid bespeurt, dan ook toe. 'Van een marginale rol, hooguit in de communicatie over een project, verschuift die rol nu veel meer naar volwaardig lidmaatschap van projectteams.'

'Als ze betrokken zijn bij het volledige plannings- en uitvoeringstraject kan dat projecten veel beter laten aansluiten bij wat maatschappelijk gezien wenselijk en verantwoord is. Het mooie van goede omgevingsmanagers is dat ze naast de technische en economische kant ook de sociale waarden overzien. Ze zijn degenen die de brug moeten slaan tussen de hoogopgeleide witte ingenieursmannen en de inwoners wiens stem te weinig gehoord wordt.'

Tekst: Tea Keijl