De kracht van kunst op leefbaarheid in wijken
De kracht van kunst op de aanpak van maatschappelijke vraagstukken is groot. Kunst spreekt de taal van emotie en nodigt uit tot ander gedrag. Het draagt bij aan individuele ontplooiing, participatie en gezondheid. Kunst leent zich bij uitstek voor het vertellen van verhalen en het vergroten van empathie. Het stimuleert sociale contacten tussen diverse wijkbewoners, participatie in de wijk en de levendigheid van wijken. In dit artikel lees je meer over de effecten van kunst- en cultuurprojecten op de leefbaarheid in wijken en de werkzame elementen.
Community arts
In de jaren zestig ontstond in Engeland de zogenoemde community arts. In Nederland introduceerden geëngageerde kunstenaars de community arts in de jaren zeventig. Deze term staat voor kunstzinnige projecten in wijken of gemeenschappen, waarin bewoners actief participeren en onder leiding van kunstenaars creatief aan de slag gaan. De focus ligt met name op groepen die niet veel met kunst en cultuur in contact komen. Het doel is meestal de leefbaarheid of sociale cohesie en kwaliteit van leven in de wijk of buurt vergroten. Het kan ook bijdragen aan de bestrijding van eenzaamheid onder ouderen of aan de integratie van vluchtelingen.
Community arts wordt gekenmerkt door een mix van meerdere kunstdisciplines en werkvormen. Andere termen die voor dit type kunstprojecten worden gebruikt zijn sociaal-artistieke projecten, participatieve kunstpraktijken of culturele interventies. Kunstenaars kunnen als geen ander sociale vraagstukken, bewonerswensen en emoties zichtbaar maken. In co-creatie met wijkbewoners, ondersteund door sociale professionals, woningcorporaties, ondernemers en ambtenaren zet de kunstenaar creatieve kracht in om de leefbaarheid en betrokkenheid van bewoners te verbeteren. In dit artikel ligt de focus op participatieve kunstprojecten die bijdragen aan het vergroten van leefbaarheid in wijken. In een literatuurverkenning gingen we op zoek naar de effecten van culturele interventies op de leefbaarheid in wijken en de werkzame elementen die hieraan bijdragen.
Wat zijn effecten van culturele interventies op de leefbaarheid in wijken?
Hoewel er meer onderzoek nodig is om harde uitspraken te doen, vonden we eerste aanwijzingen voor positieve effecten. Op het niveau van individuele deelnemers, zien we een toename van zelfvertrouwen en ontwikkeling van vaardigheden. Daarnaast blijken culturele interventies bij te kunnen dragen aan het gevoel van verbondenheid met de wijk. Deelnemers van kunstprojecten vergroten hun netwerk doordat ze via het project in contact komen met andere buurtbewoners. Toeschouwers van het eindproduct kunnen ook positieve effecten ervaren. Denk aan het opdoen van contacten buiten de eigen groep (bridging ties) en het versterken van reeds bestaande contacten (bonding ties). Dit leidt allebei tot een sterker gevoel van saamhorigheid.
Andere mogelijke effecten zijn het vergroten van de aantrekkingskracht van de wijk voor nieuwe bewoners, het vestigen van meer culturele instellingen en een positiever imago met als gevolg waardestijging van de woningen.
Voorbeeld: Kaap Goede Hoop - Rotterdams Wijktheater
Een voorbeeld van een kunstinterventie met een positief effect is het theaterproject ‘Kaap Goede Hoop’. Een initiatief van het Rotterdams Wijktheater in de wijk Katendrecht. Vanaf eind jaren negentig werd deze verloederde wijk opgeknapt in het kader van stadsvernieuwing. Katendrecht werd een mix van koopwoningen en sociale huur en een schoolvoorbeeld van hoe stadsvernieuwing in zijn werk gaat. Door deze veranderingen verloren inwoners echter de band die ze hadden met elkaar en de wijk.
Het Rotterdams Wijktheater, al vanaf 1992 actief, signaleerde dit en begon het project Kaap Goede Hoop. Dit project resulteerde in 2009 in een theatrale toer op verschillende locaties met nieuwe en oude Katendrechters. De voorstelling kwam tot stand in samenwerking met de bewoners. De zestien voorstellingen werden ieder door ruim 130 mensen bezocht. Op het programma stonden onder meer Katendrechtse meezingers, een bezoek aan een Antilliaanse familie en een Chinese opera en klank- en lichtshow.
Uit onderzoek blijkt dat de deelnemers beter in hun vel zitten en zich meer verbonden voelen met de wijk. Mensen voelden zich erkend, zijn zelfverzekerder en gehoord. Daarnaast was het voor sommige mensen ook een manier om de kennis van de Nederlandse taal verder te ontwikkelen en leerden zij sociale vaardigheden die belangrijk zijn op de arbeidsmarkt. Uit: Kaap goede hoop Rotterdams Wijktheater, effecten voor de wijk en de wijkbewoners (2010). Onderzoeksbureau OpMAAT. Rotterdam: Woonstad.
Wat zijn werkzame elementen?
We vinden steeds meer aanwijzingen over wat werkt in kunstprojecten en wat belangrijke randvoorwaarden zijn. Zo is de manier waarop een project wordt voorbereid en uitgevoerd van groot belang is. Een belangrijke succesfactor is om goed aan te sluiten bij de behoeften en wensen van de doelgroep van de interventie. Het is daarom essentieel om vooraf in gesprek te gaan met de beoogde deelnemers. Daarnaast is het belangrijk om hen gedurende het gehele proces te betrekken, bijvoorbeeld door iemand deel te laten uitmaken van een klankbordgroep.
Stimuleren van contact
Het stimuleren van sociale contacten is een werkzaam element. Dit contact wordt op verschillende manieren in gefaciliteerd. Bijvoorbeeld via koffiemomenten na afloop van een activiteit of door het aanmaken van een whatsappgroep zodat deelnemers ook buiten het project contact kunnen onderhouden.
Het is lastiger om contacten te versterken tussen bewoners die tot verschillende sociale groepen behoren (bridging ties). Er zijn aanwijzingen dat ‘uitdagende kunst’ hierin het beste slaagt. Het gaat dan om kunst die de verbeeldingskracht aanspreekt of mensen kennis laat maken met andere beelden of denkwijzen.
Dit vraagt wel om een open houding van de deelnemers, waardoor ze open staan om contacten te leggen met bewoners die anders zijn dan zijzelf (bridging ties).
Domein overstijgende samenwerking
Een groot deel van de kunstprojecten wordt uitgevoerd door kunstenaars in samenwerking met partners uit het sociale domein. Denk aan welzijnsorganisaties, woningcorporaties of andere maatschappelijke partners. Het werken in co-creatie en partners al vanaf het begin betrekken bij het project, zijn werkzame elementen bij domeinoverstijgende samenwerking. Omdat partners uit andere domeinen vaak verschillen in werkwijze, taal, perspectief en financiering is het belangrijk om het gesprek met elkaar aan te gaan, tijd hiervoor te nemen en open te communiceren.
Borgen
Veel culturele interventies zijn kortdurend omdat ze projectmatig gefinancierd worden. Het risico is dat de positieve effecten in de wijk verdwijnen na het afronden van het project. Bij het beginaandacht hebben voor de inbedding van de interventie is een werkzaam element. Als dit goed wordt doorgezet kunnen de effecten langer voortduren. Bijvoorbeeld door de opgebouwde samenwerking met verschillende partijen in stand te houden en gezamenlijk actief te blijven. Hierin kunnen partners in het sociale domein ook een rol spelen. Door na afloop van bijvoorbeeld een theatervoorstelling in de wijk ontmoetingen te faciliteren en door actief op zoek te gaan naar doorlopende financiering.
Tips
In de literatuur worden verschillende werkzame elementen voor een succesvolle interventie op het snijvlak tussen het culturele- en welzijnsdomein geïdentificeerd. Verschillende onderzoeken geven verschillende werkzame elementen aan. Dit zijn de bruikbare tips:
Voorbereiding:
- Betrek deelnemers/doelgroep in de voorbereiding en in het gehele proces. Dit draagt voor een groot gedeelte bij aan het laten slagen van een project. Om dit goed in te bedden kun je bijvoorbeeld het CLEAR-model gebruiken.
- Weet welke initiatieven er al zijn in de wijk zodat je hierbij kunt aansluiten. Een wildgroei aan initiatieven leidt er vaak toe dat geen van de initiatieven succesvol wordt.
- Vind een kunstvorm die werkt voor het doel wat je wilt bereiken, de doelgroep én de samenwerkingspartners. Uitdagende kunst is veelbelovend voor het verbinden van verschillende groepen mensen.
- Spreek verwachtingen expliciet uit naar alle samenwerkingspartners en ontwikkel samen een visie voor het project. Zo is iedereen mede-eigenaar.
- Ontwikkel de culturele interventie in co-creatie met deelnemers. Zo sluiten projecten beter aan bij de wensen van deelnemers waardoor zij actiever participeren.
Uitvoering:
- Sluit aan op wensen, behoeften en kunnen van deelnemers
- Creëer een veilige en open sfeer tijdens het project, zodat deelnemers de ruimte ervaren om nieuwe vaardigheden aan te leren en te testen. De begeleidend kunstenaar heeft hier een belangrijke rol in.
- Faciliteer ontmoeting en verdieping van sociale contacten.
- Geef ruimte voor de verhalen van de deelnemers. Dit is belangrijk om elkaar te begrijpen, vooral wanneer deelnemers andere culturele achtergronden hebben.
- Steek tijd en energie om de betrokkenheid en deelname bij het project groot te houden. Dit gaat niet alleen over ervoor zorgen dat iedereen naar de bijeenkomsten kan komen, maar ook om mentale betrokkenheid.
Samenwerking:
- Leer elkaars bedrijf en -cultuur kennen; weet wie de ander is, waar hun bedrijf en sector voor staat. Zo voorkom je miscommunicatie later in het traject.
- Maak duidelijke afspraken en leg deze vast op een manier die voor iedereen werkt. Zo weet je zeker dat iedereen werkt aan hetzelfde doel. Zorg bijvoorbeeld voor een gedeelde online locatie waar iedereen toegang tot heeft.
- Zorg voor een projectleider of trekker die voldoende tijd heeft om het project te dragen.
Borging:
- Ga op tijd op zoek naar financiering en mogelijkheden om het project langdurig en duurzaam voort te zetten zodat de positieve effecten niet verdwijnen wanneer het project eindigt.
- Sluit het project voor de deelnemers passend af, zodat zij nieuw geleerde vaardigheden kunnen laten zien. Verspreid je opbrengst door bijvoorbeeld een voorstelling te geven voor de gehele buurt. De bezoekers van deze voorstellingen krijgen zo ook de kans om nieuwe mensen te ontmoeten.
- Onderhoud het netwerk en de samenwerking die je bent aangegaan, waardoor de positieve effecten niet verdwijnen.
Wat is nog nodig?
Culturele interventies lijken een waardevolle bijdrage te kunnen leveren aan de leefbaarheid van wijken. Het is daarbij belangrijk dat kennis over werkzame elementen en randvoorwaarden benut wordt. Duurzame domeinoverstijgende samenwerkingen en financiering zijn essentieel om dit mogelijk te maken. Daarnaast is er meer onderzoek nodig om beter zicht te krijgen op zowel de effecten als werkzame elementen van culturele interventies op gebied van leefbaarheid in wijken
Hoe deze kennis benutten?
In twee ‘lerende praktijken’ is Movisie dit jaar aan de slag met kunstprojecten in een wijk om gezamenlijk te leren en te verbeteren. In drie leerbijeenkomsten leggen we de werkwijze van deze projecten en praktijkkennis naast de kennis uit onderzoek. Samen met het projectteam en betrokkenen kijken we wat we hiervan kunnen leren en hoe we de projectaanpak effectiever kunnen maken. De lerende praktijken verrijken de opgedane kennis uit de literatuur.
Ook andere kunstprojecten die werken aan maatschappelijke opgaven kunnen hun voordeel doen met de kennis die er al is. Leg je eigen project eens langs de meetlat van bovengenoemde succesfactoren. Op de themapagina Kunst in zorg en welzijn vind je meer inspirerende publicaties.
Bronnen:
- Campen, C. van, Rosenboom, W., Grinsven, S. van, & Smits, C. (2017). Kunst en Positieve gezondheid Een overzichtsstudie van culturele interventies met mensen die langdurig zorg en ondersteuning ontvangen. Zwolle: Hogeschool Windesheim.
- Community Art Brabant. (2014). Factsheet Community Art 2014. Wat is Community Art? Geraadpleegd via: (Microsoft Word - Factsheet Community art 2014 website.doc (communityartbrabant.nl).
- Community Art Brabant. (2014). Position Paper. Maatschappelijke Waarde van Sociaal Artistieke Projecten. Geraadpleegd via: (position_paper_maatschappelijke_waarde_van_sociaal_artistieke_projecten_0.pdf (communityartbrabant.nl).
- Dijk, A. van, Grinsven, S. van, Groot, N. de, Haan, J. de, & Kluft, M… (2018). Culturele interventies gericht op volwassen statushouders. Een verkenning naar werkzame elementen. Utrecht: Kennisplatform Inclusief Samenleven.
- Dijkzeul, A., & Gooskens, B. (2016). The Art of Impact. Inzicht in samen werken aan impact. Den Haag: Kwink groep. Geraadpleegd via: onderzoeksrapport-the-art-of-impact-door-kwink-groep.pdf (communityartbrabant.nl)
- Horst, A. van der, & Berkel, D. van. (2016). Crossover cultuur. Nieuwe oplossingen voor complexe vraagstukken. Amsterdam: DSP-groep.
- LKCA. (2016). Kunst op recept. De handreiking. Utrecht: Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst.
- LKCA. (2018). Ga samen voor oud! Twaalf inspirerende projecten met ouderen: professionals uit kunst en zorg over het succes van de samenwerking.
- LKCA. (2019). Kom erbij! Met kunst en cultuur. Samenwerken om eenzaamheid te bestrijden. Handreiking voor professionals en vrijwilligers in de cultuursector en het sociaal domein Utrecht: Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst.
- Nicis Institute (juni 2011). De kracht van Cultuur: Effectieve Cultuurimpulsen in de Wijk. Den Haag: Nicis Institute
- Otte, J. F. (2015). Binden of overbruggen? Over de relatie tussen kunst, cultuurbeleid en sociale cohesie. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.(Complete_thesis.pdf (rug.nl))
- Platform31. Wijkengids: Kunst en Cultuur in de wijk. Geraadpleegd via: (Platform31 kennis- en netwerkorganisatie voor stad en regio - 8.7 Kunst en cultuur in de wijk)
- Trienekens, S., Swartjes, B., Versloot, B., Logger, J., & Guido Walraven, G. (2018). Handreiking voor succesvolle inclusieve cultuurprojecten. Amsterdam/Rotterdam: Urban Paradoxes & Inholland Lectoraat Dynamiek van de Stad.
- Willemse, M. (2011). Methodebeschrijving Wijktheater. Databank effectieve interventies. Utrecht: Movisie.
