Ons land vergrijst en het aantal ouderen neemt snel toe. Met het ouder worden neemt ook het risico om te vereenzamen toe door verminderde mobiliteit, afnemende gezondheid en het overlijden van de partner of goede vrienden. Dat leidt niet alleen tot een lager welbevinden, het heeft ook ernstige gevolgen voor de gezondheid. Langdurig ervaren eenzaamheid heeft bijvoorbeeld vergelijkbare gezondheidseffecten met het roken van 15 sigaretten per dag. Het kan onder andere leiden tot depressie, cognitieve achteruitgang en hart- en vaatziekten.

Voorkomen en anticiperen

Bij het ondersteunen van kwetsbare ouderen, en het voorkomen van bijvoorbeeld eenzaamheid, is het belangrijk om te werken aan integrale, domeinoverstijgende samenwerking en een sterke sociale basis. Tijdig signaleren van (psycho-)sociale problematiek kan voorkomen dat mensen zeer kwetsbaar worden en niet langer thuis kunnen wonen. Het voorkomen van en anticiperen op kwetsbaarheid is nodig om ouderen in staat te stellen volwaardig mee te doen in de samenleving. Integrale samenwerking in zorg en welzijn is belangrijk om ouderen met een ondersteuningsvraag goed te kunnen helpen.

Integrale samenwerking

Kwetsbare ouderen hebben vaak op meerdere levensterreinen ondersteuning en zorg nodig. Dat vraagt om integraal samenwerken; samenwerken vanuit verschillende disciplines met de behoefte en wensen van de oudere als beginpunt. Dat vraagt om bekendheid met elkaars werkwijze en activiteiten. En daar ontbreekt het nog wel eens aan. De huisartsenpraktijk, de wijkverpleegkundige en het sociaal werk kennen elkaar niet altijd even goed. Wijkteams leveren in veel gemeenten al een belangrijke bijdrage aan integraal werken omdat zij veel verschillende disciplines ‘in huis’ hebben.

'Een andere uitdaging voor de toekomst is een betere samenwerking tussen professionals en vrijwilligers'

Ook andere goede voorbeelden zijn beschikbaar, maar integrale samenwerking rondom kwetsbare ouderen blijkt in de praktijk ook lastig, vanwege bijvoorbeeld de schotten tussen de verschillende financieringsstromen die aan verschillende wetten (Wmo, Wlz en Zvw) verbonden zijn. Een andere uitdaging voor de toekomst is een betere samenwerking tussen professionals en vrijwilligers (informele zorg), zodat vaker lichtere vormen van ondersteuning geboden kunnen worden die een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de kwaliteit van leven. Bijvoorbeeld huisbezoeken en respijtzorg voor mantelzorgers.

Sociale basis: verbindingen tussen mensen

Zonder een stevige sociale basis kan de transformatie in het sociaal domein niet slagen. Voor een groeiende groep gemeenten is dit aanleiding om zich de vraag te stellen hoe de sociale basis in hun wijken of dorpen is ingevuld.

'De sociale basis speelt een belangrijke rol in het vroegtijdig signaleren van zorg- en ondersteuningsvragen'

Bij de sociale basis gaat het om zowel de fysiek aanwezige voorzieningen als de verbindingen tussen mensen, bijvoorbeeld als buren, of in ander verband: verenigingen, bewonersinitiatieven, wijk- en buurthuizen. Om wijken en dorpen leefbaar, veilig en sociaal te houden, zijn niet alleen toegankelijke en bij de inwoners passende collectieve voorzieningen nodig. Ook de onderlinge relaties tussen inwoners en de samenwerking tussen professionals, mantelzorgers en vrijwilligers moeten kwaliteit hebben. Zeker nu ouderen langer thuis blijven wonen en bij een deel van hen hun kwetsbaarheid toeneemt door bijvoorbeeld dementie of andere chronische ziekten. Want wie helpt hen bij het volwaardig meedoen in de wijk of het dorp? Wie brengt buurtbewoners met elkaar in contact, zodat zij elkaar tot steun kunnen zijn? Wie ziet de overbelaste mantelzorger en legt de verbinding met de professional die hierbij kan ondersteunen? Betrek als gemeente of aanbieder ouderen zelf bij het vinden van antwoorden en formuleren van beleid en het vormgeven van het ondersteuningsaanbod.  De sociale basis speelt een belangrijke rol in het vroegtijdig signaleren van zorg- en ondersteuningsvragen en kan deze waar mogelijk al oplossen.

Gebiedsgerichte aanpak

Het werken aan een stevige sociale basis kan goed vorm krijgen via een gebiedsgerichte aanpak. Bijvoorbeeld met behulp van de ABCD-methode. Gemeente, (oudere) inwoners en maatschappelijke initiatieven en organisaties (waaronder (sport)verenigingen en kerken) brengen samen in kaart: welke concrete problemen en kansen er zijn, welke onderlinge relaties en samenwerking, welke capaciteiten en vaardigheden van (oudere) inwoners en organisaties. Samen kom je tot een visie, haalbare ambities en plan voor versterking van de sociale basis. Gemeenten kunnen dit proces, en ook later de uitvoering van het plan door onder meer sociale professionals, faciliteren. Integraal werken in de wijk vraagt om werken op verschillende niveau's, die lopen van hulpvrager tot en met beleid. Door de Analysetool Integraal Wijkgericht Werken in te vullen krijg je een goed beeld in onderdelen die meer aandacht vragen om integraal werken te verbeteren.

Onderhouden sociale netwerk

Eenzaamheid onder ouderen kent verschillende vormen en oorzaken en blijkt in de praktijk een wicked problem te zijn. Er zijn er geen eenvoudige oplossingen die voor iedereen werken en is het dus noodzakelijk de aanpak van eenzaamheid onder ouderen goed te doordenken en systematisch te werk te gaan. Een goed doordachte aanpak van eenzaamheid leidt ertoe dat minder ouderen vereenzamen. Dat betekent niet alleen veel voor hun welbevinden, ook hun gezondheid is erbij gebaad. Deskundigen geloven dat de meeste winst te behalen is door te kiezen voor een preventieve aanpak, waarbij enerzijds ouderen gestimuleerd en in staat gesteld worden hun sociale netwerk te onderhouden en anderzijds ondersteuning wordt geboden aan ouderen met een verhoogd risico om te vereenzamen. Een solide sociale basis is hierbij het uitgangspunt.