Gemeenten staan momenteel, vaak onder druk van tekorten, voor de uitdaging om scherper te formuleren wat ze willen bereiken voor hun inwoners. Leidende principes, beschreven in een nieuwe handreiking van Movisie en NJi, kunnen helpen om samen met het veld te bedenken hoe ze dat vervolgens voor elkaar kunnen krijgen, met de neuzen dezelfde kant op. ‘Leidende principes zijn vuistregels waardoor je weet dat je de goede dingen doet, op zo’n manier dat ze helpen om de beoogde maatschappelijke effecten te bereiken.’ Dat zegt Karin Sok, adviseur bij Movisie.

Download direct de handreiking (pdf)

Richtinggevend

Sok sprak diverse gemeenten over het werken met leidende principes. ‘De gemeente Ede bijvoorbeeld. Daar hebben ze een divers college. Een strategisch adviseur daar noemde de leidende principes een gezamenlijk kompas. Iedereen heeft er belang bij dat er goede zorg geleverd kan blijven worden. “Gemeente aan zet” is daarom één van hun leidende principes: de gemeente is degene die het zicht houdt en stuurt op het sociaal domein als geheel.’ Dat richtinggevende is echt de kern van leidende principes, legt Sok verder uit: ‘Ze helpen je om de doelen te vertalen naar structuren en werkprocessen, ofwel de inrichting, en vervolgens naar uitvoering van activiteiten, ofwel de verrichting.’

Linking pin

‘Neem het leidende principe “eenvoudig systeem, minder bureaucratie” van de gemeente Utrecht’, vult adviseur Lieke Salomé van het Nederlands Jeugdinstituut aan. ‘Voor de werkprocessen betekent dit dat ze geen onnodige kwaliteitseisen stellen aan aanbieders. In de uitvoering geeft het ook richting. Want eenvoud kun je vertalen in prioriteiten stellen in de zorg aan het gezin, in plaats van op alle fronten tegelijk zorg inzetten.’ Leidende principes zijn de linking pin tussen de visie en de doelen van de gemeente en de vertaling naar inrichting en uitvoering.

Veelomvattende belofte

Leidende principes hebben kortom een veelomvattende belofte in zich. ‘Die kunnen ze in de praktijk ook echt waarmaken, als ze tenminste op een zorgvuldige manier worden geformuleerd, gebruikt en verduurzaamd’, zegt Sok. Over het formuleren van een set principes zegt ze: ‘Die komen niet zomaar uit de lucht vallen. Ze zijn onderdeel van een beleidstheorie. Dat zijn de veronderstellingen over hoe beleid of een interventie of activiteit in de praktijk uitwerkt.’

Onderbouwing

Salomé concretiseert dit aan de hand van het leidende principe “zorg dichtbij”. ‘Die vloeit voort uit de beleidstheorie, de veronderstelling, dat mensen zich in hun eigen leefomgeving het best ontwikkelen. Als mensen zich optimaal ontwikkelen, kan dit vervolgens bijdragen aan de beoogde maatschappelijk resultaten, bijvoorbeeld aan een inclusieve samenleving.’ Deze manier van redeneren, vormt de onderbouwing van de leidende principes.

De principes krijgen pas lading als je doorspreekt wat je ermee bedoelt

Lading geven

Het formuleren van leidende principes start doorgaans bij een kleine kerngroep die vooraf een traject uitstippelt. Idealiter volgt er al snel een concretiseringsslag met een brede vertegenwoordiging van inwoners, beleid, uitvoering en maatschappelijke partners, vertelt Salomé. ‘De principes krijgen pas lading als je samen goed hebt doorgesproken wat je ermee bedoelt en wat de consequenties zijn. Wat versta je precies onder “preventief werken”? Primaire, secundaire of tertiaire?’

Implicaties doordenken

‘Bedoel je primaire preventie, dan richt je je dus op het voorkomen van problemen bij inwoners die op dit moment geen hulp nodig hebben’, vervolgt Salomé. ‘Het principe wijst dan in de richting beschermende factoren, zoals het versterken van sociale netwerken.’
In deze concretiseringsslag kun je ook stuiten op tegenstrijdige belangen, weet Sok. ‘Neem het leidend principe “zorg dichtbij”. Hoe ga je dan om met de dagbesteding buiten de gemeentegrenzen? Wil je daar nog wel busjes naartoe laten rijden? Wat betekent dat voor die aanbieders? Dat soort implicaties moet je goed doordenken.’

Congruentie

Eenmaal uit de startblokken, komen de leidende principes op verschillende manieren en momenten terug. Uiteindelijk zal de hele organisatie ermee moeten gaan werken, benadrukt Sok. ‘Dat gaat van beleid, financiën, bedrijfsvoering en control tot wethouder en gemeenteraad. Maar ook aanbieders, professionals, adviesraad en inwoners krijgen er mee te maken.’ Congruentie in visie, beleid, inrichting en uitvoering is dan ook noodzakelijk.

Inkoopsturing

Salomé ziet hoe de gemeente Utrecht ze consistent doorvoert in de inkoop en het partnerschap met de zorgaanbieders. ‘Een van de leidende  principes daar is “eenvoudig systeem, minder bureaucratie”. Dat werkt vanzelfsprekend door in de beperking van de verantwoordingseisen. Maar het werkt ook door op de inkoop: eenvoud staat voorop voor het gezin dat zorgt ontvangt. Want eenvoud kun je vertalen in een overzichtelijke hoeveelheid aanbod en aanbieders. En ook naar prioriteiten stellen in de zorg aan het gezin, in plaats van op alle fronten tegelijk zorg inzetten.’

Creëer tijd en gelegenheid voor het vasthouden van leidende principes

Verduurzamen

Het levend houden en vasthouden van leidende principes kost tijd. Belangrijk is om daar tijd en gelegenheid voor te creëren, stelt Sok. ‘In de beginfase zien we bijvoorbeeld een strategisch afdelingshoofd of de gemeentesecretaris een belangrijke initiërende rol spelen. Om er voor te zorgen dat iedereen ook in de vervolgfase in gesprek blíjft over de leidende principes, werkt de gemeente Almere met ambassadeurs. Volhardende types die overal opduiken, bij verschillende afdelingen en activiteiten.’

Gideonsbende

Als voorbeeld noemt Sok de gemeente Neder-Betuwe: ‘Daar hebben ze wat ze noemen de Gideonsbende. Een diverse club mensen uit verschillende lagen van de organisatie. Zij houden de aandacht voor de leidende principes vast. Elke maand zetten ze een gerelateerd thema in de schijnwerpers. Ze hadden bijvoorbeeld de maand van de complimenten: het college zette zes medewerkers in het zonnetje vanwege de manier waarop zij uitvoering geven aan de leidende principes. Zij gaven dit compliment door aan een volgend zestal, die dit op hun beurt herhaalden.’

Van elkaar leren

Om het werken met leidende principes te verduurzamen, zijn een continue dialoog en de wil om van en met elkaar leren nodig, zegt Salomé. ‘Met leidende principes heb je iets in handen waarmee je elkaar kunt aanspreken. Dat kan ook minder prettige consequenties met zich meebrengen. Soms kan dit betekenen dat je als gemeente na verloop van tijd afscheid neemt van maatschappelijke organisaties die de leidende principes niet omarmen.’ Maar het gesprek aan blijven gaan zorgt er bovenal voor dat je steeds beter wordt in het toepassen van de leidende principes, voegt ze tot slot toe. ‘En dan bereik je waar het allemaal om te doen is: de maatschappelijke resultaten voor inwoners.’

Download hier de handreiking

Tekst: Tea Keijl