Maak tijd voor zingeving in de zorg
Zingeving is bezig aan een opmars: wie kent de Happinez en Runners World niet? Deze tijdschriften worden door velen gelezen als bron voor inspiratie, bewuster leven, gezondheid én zingeving. Ook in het werk van zorg- en welzijnsprofessionals is er steeds meer aandacht voor zingeving. Met het signalement Zingeving in zorg geeft ZonMW een extra impuls aan het debat over zingeving in de zorg- en welzijnspraktijk.
In het signalement ‘Zingeving in de zorg, de mens centraal’ schetst ZonMW een breed beeld van het thema zingeving en mogelijkheden in de praktijk: vanuit praktijkperspectieven (cliënt, zorgverlener en zorgdomeinen) en vier kennisthema’s. Zingeving is de laatste jaren steeds meer erkend als algemeen maatschappelijk fenomeen. Zo komt Machteld Huber met een nieuw concept voor gezondheid en neemt zingeving daarin op als spirituele dimensie. Ook in de dak- en thuislozenzorg krijgt zingeving een plek in de methode van krachtgericht werken, met aandacht voor de persoon van de cliënt: wie ben je en wat wil je eigenlijk?
Hoe draag je als zorgverlener bij aan zingeving?
In sommige situaties – bijvoorbeeld in de palliatieve en ggz zorg – gaat zingeving over levensbeschouwelijke vraagstukken waar mensen mee worstelen. Maar over het algemeen hoeft invulling geven aan zingeving niet direct groots en meeslepend te zijn. Dit laat bijvoorbeeld een peiling onder leden van het Zorgpanel van Patiëntenfederatie NPCF zien. Deelnemers benoemen drie manieren om als zorgverlener bij te dragen aan zingeving:
- Luisteren naar de patiënt;
- Mens als geheel beschouwen en niet als aandoening;
- Aandacht hebben voor de patiënt.
Naast deze 3 belangrijkste manieren, worden ook nog tijd nemen, goed informeren, samen kijken naar mogelijkheden en juist doorverwijzen genoemd. Zulke zaken zijn nodig in het eerste en dagelijkse contact met de patiënt, in de spreekkamer van de huisarts, aan de keukentafel met de sociaal werker en tijdens het stoffen van de woonkamer in de thuiszorg.
Internist Jan Smit spreekt in 'Zingeving in de zorg, de mens centraal' over biologische fragmentatie in de zorg. Hij pleit voor een integrale benadering. ‘Gewoon vragen wat nu echt de verwachtingen zijn van iemand die de spreekkamer binnen komt. Deze vraag wordt vaak overgeslagen en daar gaat het ook mis. Iemand in opleiding gaat direct naar het protocol en geeft dat eerste stukje onvoldoende aandacht. Ook vind ik dat ICT veel te veel aandacht krijgt. ICT is prachtig, maar je wordt niet beter door apps en elektronische platforms. Mijn oproep is dan ook om de ontmoeting centraal te zetten.’
Zorgstelsel zet basale aandacht onder druk
Het eenvoudigweg geven van deze aandacht, ervaren patiënten als wezenlijk voor zingeving. Maar juist dit staat onder druk in het huidige zorgstelsel, zo is de ervaring van sociale professionals. In de veelheid van protocollen, controles en vinklijstjes, raakt de professional namelijk gemakkelijk het zicht op de mens en zijn (zorg)behoeften kwijt; de cliënt staat niet langer centraal. Professionals raken bekneld tussen de zorg die ze volgens regels en protocollen moeten geven, en de zorg die voor hun gevoel recht doet aan de cliënt. Hierdoor komen ze simpelweg niet meer toe aan het geven van wat extra aandacht.
‘Als ik straks tijd heb, kom ik bij u.’
De dilemma’s die dat oproept gaan vaak over huis-, tuin- en keukenkwesties. Een treffend doch pijnlijk voorbeeld daarvan is het gebakken eitje dat een bezoekende echtgenote niet meer mag meenemen voor haar dementerende man in het verpleeghuis. Vanwege het risico op salmonella besmetting. Terwijl dat eitje de zorg en liefde van deze vrouw uit, sinds haar man niet meer thuis woont. En hierdoor komt niet alleen de kwaliteit van zorg, maar op termijn ook de motivatie voor het werk onder druk te staan.
Begin klein: met oprechte aandacht
De vraag is hoe je meer ruimte en tijd maakt voor zingeving in het huidige stelsel. Natuurlijk moeten beleidsmakers, leidinggevenden en anderen in het veld ervoor zorgen dat zingeving een passende en blijvende plek krijgt in opleidingen, richtlijnen, organisatiebeleid en onderzoek. Het rapport van ZonMW geeft hiervoor veel behulpzame voorbeelden en verbeterpunten. Vernieuwende concepten zijn bijvoorbeeld Planetree, Fred Lee, Magneetziekenhuizen en Lief Ziekenhuis.
Movisie-adviseur Petra van Leeuwen is één van de experts die voor het signalement werd geïnterviewd. Zij noemt als goed voorbeeld het imagoproject waar mensen hun eigen verhaal vertellen: ‘Werken met levensverhalen komt gelukkig steeds meer op de agenda. De methodieken die er momenteel zijn, liggen allemaal in handen van de zorgprofessionals. Ik zou er erg voor pleiten om deze rechtstreeks toegankelijk te maken voor cliënten. Dit zal leiden tot veel meer zelfhulp en daar moeten we naar toe!’
Collega’s attenderen op dingen die belangrijk zijn voor de cliënt
In de praktijk moet verbetering toch echt ontstaan in het dagelijkse contact tussen professional en cliënt. En dat begint klein: met oprechte aandacht. Eens vragen hoe het gaat, met de cliënt of met zijn thuisfront. Horen wat iemand van zijn behandeling vindt, waar hij of zij wel of niet tegenop ziet en waar men nog mogelijkheden voor verbetering ziet. Collega’s attenderen op dingen die belangrijk zijn voor de cliënt. En in het teamoverleg regelmatig bespreken hoe en wanneer het collega’s lukt om net wat meer aandacht te geven aan cliënten. Hoe klein ook, het kost tijd.
Zingeving in de praktijk, maar hoe?
Het ZonMW rapport brengt een duale boodschap. Enerzijds is aandacht voor zingeving in de basis niet ingewikkeld. Bovendien sluit het heel erg aan bij de motivatie van veel professionals om in de zorg of hulpverlening te werken. Anderzijds moet er wel tijd voor zijn, naast nog alle andere taken in het hulpverleningsproces. Zingeving is een belangrijke taak en moet gefaciliteerd worden. Het ZonMW rapport helpt om bewust te werken aan zingeving in zorg- en hulpverlening. Het levert niet alleen tevreden cliënten en medewerkers op, maar is de opmaat voor gerichtere ondersteuning. Op de persoon afgestemd!
Dit artikel is geschreven door Pauline Jansen, samen met Margit van der Meulen en Corrie van Dam.