Mensen met een LVB en hun financiële kwetsbaarheid
Mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB) lopen een groot risico om in de schulden terecht te komen. Zij zijn vaak laag opgeleid, hebben dikwijls wisselend of laagbetaald werk en zijn vaak niet financieel zelfredzaam. Bovendien is er vaak schaamte over de eigen beperking en over de daaruit voortkomende schulden. Hoe kunnen sociaal professionals dit eerder herkennen in hun praktijk en toegerust zijn om hen te begeleiden? Elif Cankor van Movisie interviewde Rosine van Dam, onderzoeker bij het lectoraat Armoede Interventies aan de Hogeschool van Amsterdam.
Rosine van Dam voert een promotietraject uit naar mensen met LVB en schulden. Binnen haar promotieonderzoek onderzoekt zij onder andere hoe de grootte van de groep van mensen met een LVB en schulden en op welke manieren hulpverleners deze groep op een effectieve manier kunnen begeleiden.
Om hoeveel mensen met een LVB en schulden in Nederland gaat het?
Rosine van Dam: ‘Dat is lastig te zeggen en is ook onderdeel van ons onderzoek. Er is nog weinig bekend over mensen met een LVB en schulden. Landelijke cijfers laten zien dat 15% van de Nederlanders een IQ lager dan 85 heeft. Naar schatting ligt dit percentage in de schuldhulpverlening nog hoger, namelijk rond de 25%. Reden hiervoor is dat mensen met een LVB vaak dubbel kwetsbaar zijn, onder andere omdat deze groep vaker een laag inkomen heeft, wat het risico op schulden vergroot. Voor ons onderzoek ‘Beschermingsbewind bij een licht verstandelijke beperking, van financiële veiligheid naar financiële zelfredzaamheid?’ voeren wij gesprekken met bewindvoerders, schuldhulpverleners, deurwaarders, LVB-experts en met mensen uit de doelgroep. Daaruit komt veel informatie die wij in handreikingen hebben samengevat.’
Wanneer is er eigenlijk sprake van LVB?
Rosine van Dam: ‘Volgens de wetenschappelijke definitie is er sprake van een licht verstandelijke beperking bij een IQ tussen de 50 en 70. In Nederland wordt echter een bredere praktijkdefinitie van LVB gebruikt, waarin ook mensen met een IQ tussen de 70 en 85 vallen. Bij deze laatste groep moet ook sprake zijn van sociale aanpassingsproblematiek, dus dat ze bijvoorbeeld moeite hebben om zichzelf te verzorgen, zichzelf te redden op het werk of met het reizen met het openbaar vervoer.’
'De groep mensen met een IQ van tussen de 70 en 85 valt minder op'
Rosine geeft aan dat bij het onderzoek voor deze brede praktijkdefinitie gekozen is, omdat de hulpverlening aan beide groepen op elkaar aansluit. ‘De groep met het lagere IQ (50-70) komt al veel eerder in beeld, via onderwijs en hulpverlening. De groep mensen met een IQ van tussen de 70 en 85 valt minder op. Zij kunnen zich langer staande houden, maar uiteindelijk loopt een deel van deze mensen, soms vanaf hun 18e jaar, tegen bepaalde dingen aan, zoals financiën. Dan mogen ze ook zelf abonnementen afsluiten of zelfstandig financiële zaken regelen. Voor sociaal professionals is juist dit een belangrijke groep om te signaleren’.
Waar lopen mensen met een LVB tegenaan?
‘Zij zijn vaak niet in staat om aan alle digitale eisen te voldoen. Bijna alles moet je aanvragen via internet en/of met een DigiD en dat is voor een deel van hen lastig. Ik heb wel eens iemand gesproken die zei: ‘Waar je vroeger nog direct iemand aan de telefoon kreeg, krijg je nu eerst een keuzemenu. Maar een keuzemenu is voor haar al te ingewikkeld, na de eerste keuze kwam de volgende keuze en dan moest ze zo lang nadenken dat er al werd opgehangen. En dan kon ze weer opnieuw beginnen. En mensen moeten zelf hun hulpvraag goed formuleren voordat ze ergens kunnen aankloppen. Dat is vaak voor deze groep niet te doen.’
‘Nu ik weet dat ik een LVB heb, krijg ik ondersteuning om uit de schulden blijven’
Lees ook het interview met Ans Broelman, die pas na haar 40ste ontdekte dat ze een licht verstandelijke beperking (LVB) heeft. Haar verstandelijke beperking leidde er mede toe dat Ans in de schulden raakte. Wat helpt om schulden bij mensen met een licht verstandelijke beperking te voorkomen?
Van Dam vervolgt: ‘Vroeger kreeg je weekloon en werd dit vaak contant uitbetaald. Nu wordt dit maandelijks op je rekening overgemaakt en moet je hier alles nog van betalen. Dat vereist planning en discipline. Maar ook een sociaal netwerk is belangrijk, zeker als je er zelf niet uitkomt. Als mensen met een LVB ouders of een broer of zus hebben die geen LVB hebben en hen kunnen ondersteunen, dan maakt dit vaak al een groot verschil. En als ze een dagbesteding hebben of werk waar ze met plezier naartoe gaan, dan kan dit ook een structuur bieden om niet in de schulden terecht te komen. Maar aan de andere kant is zelfinzicht en weten dat je iets niet kunt ook heel belangrijk. En dat ze ook weten wie ze bij (financiële) problemen om hulp kunnen vragen.’
Hoe kun je LVB herkennen?
‘Een mogelijke LVB kan je herkennen aan allerlei signalen. Het is een hele lange lijst die je kunt terugvinden in de handreikingen. Belangrijke signalen die professionals kunnen zien zijn: te laat komen op een afspraak, omdat ze niet kunnen klokkijken. De afspraak vergeten, omdat ze niet kunnen plannen. Ja zeggen en nee doen: mensen krijgen een opdracht mee naar huis maar daar gebeurt keer op keer niks mee.’ Van Dam denkt dat dit laatste vaak komt, doordat ze de taak niet begrijpen maar het niet durven te zeggen. Andere signalen zijn humor heel letterlijk nemen en spreekwoorden niet begrijpen. Van Dam benadrukt dat een combinatie van signalen kan doen vermoeden op een LVB, bijvoorbeeld de combinatie van: formulieren niet kunnen invullen, moeilijk vinden om eigen financiën uit handen te geven en wantrouwen richting de professional. Maar dan is het nog steeds geen harde diagnose, merkt ze op. ‘Een diagnose kan alleen op basis van een IQ test worden vastgesteld.’
Mensen met een LVB hebben vaak moeite met het aanvragen van toeslagen of weten überhaupt niet dat ze er zijn. Ze hebben veelal moeite met rekenen en/of kennen vaak de waarde van geld niet. En als je niet goed kunt rekenen is het lastig om te bedenken of iets een goede aanbieding is. Een ander voorbeeld is gevoelig zijn voor verleidingen, impulsaankopen doen en financieel misbruik. ‘Een schrijnend voorbeeld dat ik heb gehoord is dat iemand meerdere telefoonabonnementen heeft afgesloten en dat de telefoons door iemand anders zijn meegenomen om weer door te verkopen. Maar deze persoon zit wel aan vijf telefoonabonnementen vast’. Het is voor deze groep ook moeilijk om de kleine letters van een contract te lezen en te begrijpen. ‘Twee jaar aan een telefoonabonnement vastzitten, ook als de telefoon kapot is en je deze niet meer kunt gebruiken’. Dingen te letterlijk nemen is ook een voorbeeld. ‘Bijvoorbeeld denken dat vakantiegeld alleen aan vakantie besteed kan worden en niet aan een openstaande tandartsrekening.’
Die signalen zijn er dus wel?
Rosine van Dam: ‘Ja, maar je hoeft het ook lang niet altijd te herkennen als professional. Ze kunnen namelijk heel streetwise en verbaal sterk zijn, waarmee ze hun beperking goed kunnen verbergen’, legt ze uit. ‘Ze doen het soms uit schaamte maar ze verbergen het niet altijd met opzet. Ook kan het zo zijn dat ze zelf niet weten dat ze een LVB hebben. Dit maakt het lastig voor professionals en voor andere mensen om het te signaleren’.
Schaamte speelt hierbij een onaangename dubbelrol: er is schaamte over de eigen beperking en er is veelal schaamte over de schulden. Onderzoek van Arnoud Plantinga laat zien dat zeker één op de zeven Nederlanders zich schaamt voor z’n financiële situatie. Dit geldt vooral voor jongeren en lager opgeleiden (Plantinga, 2019). Mensen met een LVB zijn dubbel kwetsbaar. Ze hebben vaak een beperkt sociaal netwerk (Van Dam et al., 2018) en schaamte kan sociale uitsluiting in de hand werken. Plantinga’s onderzoek toont bovendien dat ‘wie minder sociale contacten heeft, vaker geldproblemen heeft’.
Als je denkt dat er sprake is van LVB, kun je dit dan meten?
Rosine van Dam: ‘Een intelligentietest (IQ test) kost erg veel tijd en is duur. In plaats daarvan kun je ook gebruik maken van de vragenlijst die Stichting Landelijk Expertisecentum De Borg heeft opgesteld, waarmee professionals op een eenvoudige manier mensen met een LVB kunnen herkennen. Eén van de vragen is om een verhaal in chronologische volgorde te vertellen. Alle vragen van de stichting zijn te vinden in de handreikingen die het lectoraat Armoede Interventies heeft gemaakt.’
Een ander instrument om een LVB te signaleren is SCIL (Screener voor Intelligentie en Licht verstandelijke beperking). ‘Het is het beste instrument en het biedt een laagdrempelige manier om vast te stellen dat er een mogelijkheid is op LVB. Het instrument kent wel wat nadelen. De SCIL duurt heel lang om af te nemen, waardoor het niet lukt om dit bij iedereen te doen’, zegt Van Dam. Ook wordt er niet specifiek in gegaan op de financiële vaardigheden van een cliënt.
Van Dam is met haar collega’s bezig met het ontwikkelen van een financiële screener waarmee financiële kennis en vaardigheden en financiële zelfredzaamheid kan worden gemeten. Deze nieuwe screener moet geschikt zijn voor schuldhulpverleners en bewindvoerders, maar ook bijvoorbeeld voor wijkteammedewerkers die te maken krijgen met deze doelgroep. ‘Het is belangrijk dat er aandacht is voor dit onderwerp binnen een organisatie. Ook is het van belang om te weten welke hulpverlening er specifiek is voor mensen met een LVB, zoals bijvoorbeeld een afdeling van MEE NL.’
Overgang naar volwassenheid
‘De overgang naar 18 jaar is vaak een cruciaal punt in iemands leven’, merkt Van Dam op. ‘Op deze leeftijd ontstaan er opeens veel problemen, juist op het gebied van financiën. Bijvoorbeeld bij het aanvragen van allerlei regelingen of bij het afsluiten van een telefoonabonnement. ‘Als mensen hulpverlening vanuit de jeugdzorg kregen, stopt het vaak als zij 18 jaar worden. Op hun 18e mogen ze zeggen dat ze het helemaal zelf willen doen en dan kan het fout gaan. Dit verschilt wel per persoon, het hangt bijvoorbeeld af van of het al bekend is dat iemand (mogelijk) een LVB heeft, maar soms is het op dat moment nog helemaal niet bekend.’
Welke tips heb je voor professionals in hun communicatie met een cliënt?
- Zorg zo mogelijk voor persoonlijk contact. Als het toch bij een loket is, zorg dan dat bezoekers hier gemakkelijk terecht kunnen. Bij telefonische bereikbaarheid: vermijd het gebruik van een doorverwijsmenu.
- Begin het contact altijd op een eenvoudige manier. Als je merkt dat iemand alles heel makkelijk oppikt dan kun je je communicatie altijd nog opschalen.
- Vraag goed of er nog andere dingen zijn en check of jouw cliënt de informatie heeft begrepen door bijvoorbeeld te vragen naar een samenvatting van de besproken afspraken.
- Maak een afspraak zo concreet mogelijk, zodat je hiermee een bepaalde veiligheid biedt (onderwerp, tijd, dag, naam van de medewerker).
- Het vervolg op de afspraak meegeven op papier of op de mail ter bevestiging. Dingen zelf noteren is lastig.
- Vraag niet teveel tegelijk. Als je bijvoorbeeld aan iemand vraagt om te kijken welke abonnementen hij of zij op kan zeggen om geld te besparen en of hij/zij volgende week naar de afspraak bepaalde papieren wilt meenemen, dan zijn dat al twee boodschappen.
- Neem de tijd voor iemand. Vaak heb je maar beperkt tijd voor iemand, maar bij deze groep moet je goed beseffen dat het vaak langer duurt.
- Iemand mag falen, vergeten iets mee te nemen.
- Maak liever een korte afspraak met één onderwerp van een half uur dan een lange van een uur waarin meerdere onderwerpen behandeld worden.
- Vertrouwen kun je winnen door een keer iets extra te doen. Daarmee laat je zien dat je iets voor een ander doet.
- Het helpt ook om eens een compliment te maken: ‘goed dat je op tijd bent’, of ‘goed dat je je post mee genomen hebt’ (ook al is deze nog ongesorteerd).
- Nog meer tips vind je in de handreikingen.
Heb je nog tips op organisatieniveau?
- Gun sociaal professionals met LVB-cliënten wat extra tijd binnen hun caseload. Dit zorgt op de lange termijn voor meer efficiëncy en dus minder kosten.
- Zorg in jouw organisatie voor het borgen van kennis over mensen met een LVB. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van een medewerker die zich op dit thema specialiseert en vragen kan beantwoorden.
- Er zijn trainingen die je kunt volgen, maar de uitdaging is om de kennis en aandacht voor LVB scherp te houden.
- Zorg voor een eenvoudige en toegankelijke website met veel beeldmateriaal en informatie op A2-taal niveau.
- Zorg dat de sociale kaart rondom LVB bekend is bij de medewerkers van de organisatie.
- Korte lijntjes met andere hulpverlenende organisaties kunnen veel opleveren.
Meer weten? Volg het promotieonderzoek van Rosine van Dam e.a.: Beschermingsbewind bij een licht verstandelijke beperking. Van financiële veiligheid naar financiële zelfredzaamheid? Met bijbehorende infographics en handreikingen.
Leestips en handige websites
- Toolkit Blijf in verbinding met laaggeletterden van Schouders Eronder.
- Steffi Website. ‘Ik ben Steffie en ik leg moeilijke dingen op een makkelijke manier uit. Bijvoorbeeld daten, DigiD, de OV-chipkaart en een bezoek aan de huisarts. Zo wordt de wereld weer iets eenvoudiger’.
- GeldTelt is een lesprogramma over geld. Een lesprogramma speciaal ontwikkeld voor het VMBO en het praktijkonderwijs. Tijdens de lessen leren de jongeren verstandig met geld om te gaan. GeldTelt helpt de docent om op een speelse manier het onderwerp geld bespreekbaar te maken in de klas. Het lesprogramma leert de jongeren om ook op financieel gebied goed voor zichzelf te zorgen. En te voorkomen dat ze in de financiële moeilijkheden komen.
- Grip op je Knip is ontwikkeld door MEE Amstel en Zaan – het centrum ter ondersteuning voor mensen met een beperking. De training richt zich op het vergroten van financiële zelfredzaamheid naar vermogen. In zes bijeenkomsten leren deelnemers een budgetplan te maken, een kasboek bij te houden en het netwerk in te schakelen bij vragen over geldzaken.
- E-learning van MEE NL voor het vergroten van kennis over mensen met een licht verstandelijke beperking en schulden.
- Zembla documentaire ‘Liesbeth kan het niet meer volgen’ (2015).
- Videofilmpjes Stimulansz/MEE waarbij de schuldhulpverlening op een laagdrempelige en juridisch correcte manier uitgelegd wordt. De video’s zijn gemaakt voor mensen met een lichte verstandelijke beperking.
- Yvette de Beer, auteur van het boek: Kompas Licht Verstandelijke Beperking. Definitie, aspecten en ondersteuning.
- Artikel: ‘Met een licht verstandelijke beperking leren omgaan met schulden’ (14 maart 2019) Auteurs Marleen Kruithof, Rosine van Dam, Mirre Stallen.
- De stichting Landelijk Kenniscentrum LVB ontwikkelt en deelt kennis over de persoonlijke ontwikkeling, opvoeding en maatschappelijke participatie van mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB).
- Zes stappen om je te helpen in de begeleiding van cliënten met financiële problematiek.
- Artikel over de derde leerbijeenkomst ‘Mensen met een verstandelijke beperking doen mee in de wijk’, door Movisie georganiseerd op 21 november 2019.
- Het (F)ACT-model is een werkwijze voor professionals en cliënten met een licht verstandelijke beperking (LVB) en ggz-problematiek. (Flexible) Assertive Community Treatment (F)ACT is een veelgebruikte methode die ambulante en intensieve ondersteuning biedt op het gebied van netwerkuitbreiding, wonen en werk.
- Dossier Wat werkt bij de aanpak van armoede en schulden.
- E-learning Signaleren en begeleiden van financiële problemen in het wijkteam
- Flyer Wegwijzer voor hulp bij financiële problemen (voor sociale professionals)
- Filmpje Grip op geld van de Hogeschool van Amsterdam