Vooropgesteld: oplossingsgericht werken is meer dan ‘denken in oplossingen’. Bij oplossingsgericht werken leer je mensen een andere kijk te ontwikkelen op het probleem waar ze tegenaan lopen.

De crux van bij Oplossingsgericht werken is dat je mensen via een methodische en gestructureerde manier van bevragen laat denken over de door hen gewenste situatie - een heel ander perspectief - en daar samen met hen acties aan koppelt. Hoe dat uitpakt, wordt onder andere zichtbaar in de praktijk van de gemeente Barneveld en bij DOCK, een sociaalwerk-organisatie die actief is in Amsterdam, Rotterdam, Zaanstad, Schiedam, Vlaardingen en Utrecht. Movisie sprak met verschillende betrokkenen. 

Barneveld: zorg en ondersteuning

De gemeente Barneveld maakt al jaren enthousiast gebruik van de methode Oplossingsgericht werken. Kartrekkers Els van Beurden, Wmo-adviseur en Brenda te Plate, teamleider Inkomen en Participatie, staan samen aan de wieg van de inbedding van het oplossingsgerichte werken in de werkwijze rond toegang tot zorg en ondersteuning.

In 2009 startte de gemeente met een pilot Wmo en sindsdien zijn steeds meer medewerkers getraind. Oplossingsgericht werken wordt nu toegepast bij de uitvoering van de Participatiewet, in de toegang tot Jeugdhulpverlening en door beleidsmedewerkers, leidinggevenden en juridisch medewerkers bij de gemeente. Wat Van Beurden en Te Plate meteen aantrok in Oplossingsgericht werken was dat daarin de door de inwoner toekomstig gewenste situatie centraal staat. De methode helpt inwoners om met hun éigen oplossingen te komen.

DOCK: basismethodiek

Bij stichting DOCK, actief in Amsterdam, Rotterdam, Zaanstad, Schiedam, Vlaardingen en Utrecht, is Oplossingsgericht Werken een van de basismethodieken die iedere sociaal werker in de vingers moet hebben. DOCK biedt ondersteuning aan inwoners van 0 tot 100, via kinderwerk, tienerwerk, jongerenwerk, volwassenwerk en ouderenwerk, sociale wijkteams, sociaal makelaars en buurtwerk.  Oplossingsgericht werken zit standaard in de rugzak van medewerkers. Floris Mesman is trainer Oplossingsgericht coachen voor DOCK en jongerenwerker in Amsterdam. Christian Saiu is sociaal beheerder van Huis van de Wijk in Hoogvliet en sociaal werker in opleiding. Emilie Kok is landelijk projectontwikkelaar en verantwoordelijk voor de vak-ontwikkeling van de dienstverlening. Ook hen spreekt het uitgangspunt van Oplossingsgericht werken aan: het denken en praten over wensen en doelen van inwoners, de hoop die het mensen geeft en die hen helpt om zelf in actie te komen. ‘Vaak wordt er bij aanvang geen probleem benoemd, maar gaat het om situaties of vragen. We voeren het gesprek over wat mensen zelf willen, wat al goed gaat en wat ze zelf al wel kunnen en doen. Zo gaan mensen op een andere, meer positieve, manier naar zichzelf kijken’, vertelt Mesman. ‘Mensen ervaren hierin vaak bevestiging en dat maakt hen actiever. Ze gaan letterlijk rechterop zitten en kijken anders uit hun ogen. Dit geeft hen én mij energie.’

‘Mensen gaan op een meer positieve manier naar zichzelf kijken’

Driekolommenmodel

In de training die medewerkers in Barneveld krijgen wordt behalve aan de basisprincipes van het oplossingsgericht werken ruim aandacht besteed aan hoe je op een goede oplossingsgerichte manier de inwoner kunt uitvragen: wat hoopt hij of zij dat het gesprek of traject zal opleveren?

Het Driekolommenmodel, ontleend aan twee andere methodes: Signs of Safety en Signs of Wellbeing, is de ruggengraat van de oplossingsgerichte werkwijze van Barneveld. Vanuit de oplossingsgerichte werkwijze is het model uitgebreid. Eerst vraagt de medewerker uit wat iemands hoop is, wat diens doelen zijn en welk verschil dat zal maken.

Pas dan kom je bij wat mensen echt motiveert en creëer je ruimte voor soms verrassende oplossingen, zeggen Van Beurden en Te Plate. In de drie kolommen wordt vervolgens beschreven: de vragen of zorgen of de te veranderen situaties, de krachten en competenties van de burger en haar/zijn netwerk en de door de burger of de gemeente te ondernemen gewenste acties.

Het maken van aantekeningen in het Driekolommenmodel volgens de vaste indeling helpt om het gesprek oplossingsgericht te houden. Het noteren van de letterlijke woorden van de inwoner is daarbij van groot belang. Door de taal van de inwoner te gebruiken kan deze zich goed herkennen in het verslag. Dat verslag, dat in samenspraak met de inwoner ter plekke wordt gemaakt, komt ook letterlijk zo in het dossier en dient als basis voor de beschikking.

Geen trucje

Medewerkers in Barneveld zijn enthousiast over deze manier van werken. Door de oplossingsgerichte focus voeren zij andersoortige gesprekken waarbij zij geholpen worden met voorbeeldvragen voor de verschillende stadia in het gesprek. Uiteindelijk wordt duidelijk wat de inwoner hoopt te bereiken, wat deze zelf kan doen en wat de gemeente daaraan toe kan voegen wat werkelijk (meer) helpend is. Essentieel is hierbij, zeggen Van Beurden en Te Plate, dat medewerkers in de gesprekken werkelijk nieuwsgierig zijn naar de burger en haar of zijn leven en ideeën, vanuit echtheid en oprechtheid. Oplossingsgericht werken gaat om dénken en dóen, het is geen trucje dat je even toepast. De medewerkers gaan buiten de gebaande paden denken. Het betekent ook dat zij meer zelfstandig tot beslissingen moeten en kunnen komen in plaats van regels volgen. En daarvoor nu ook de ruimte krijgen.

Nadenken over positieve zaken

In het Huis van de Wijk, in de Rotterdamse wijk Hoogvliet, ziet Christian Saiu dat het gesprek over wat wijkbewoners zelf willen en wat ze zelf kunnen hen snel op hun gemak stelt. In het begin kan er wel eens verwarring ontstaan omdat het gesprek een andere richting heeft dan wijkbewoners verwachten, en niet zozeer over hun problemen gaat. Maar al snel, zegt Saiu, ziet hij dat de vragen wijkbewoners helpen om na te denken over voor hen positieve zaken en dat zij zich op een andere manier bewust worden van hun eigen rol, hun mogelijkheden en wat zij daarmee kunnen. Ze ontdekken bijvoorbeeld waar ze plezier aan beleven en dat helpt hen om actief te worden, bijvoorbeeld in het Huis van de Wijk zelf.

Volgens Saiu’s collega Floris Mesman werken de DOCK-coaches nu wezenlijk anders dan zo’n tien jaar geleden. ‘Een van de grondgedachten van Oplossingsgericht werken is wat je aandacht geeft groeit, en dat maakt ons erg bewust van waar we aandacht aan besteden en waar we juist minder aandacht aan besteden.’ In plaats van de ingebrachte problemen te bespreken, besteden we meer tijd aan de gewenste toekomst, aan wat al aanwezig is en aan wat nog nodig is om daar te komen. De positieve insteek van Oplossingsgericht werken: waardering uitspreken, positieve intenties benoemen en competenties uitvragen, helpen om de hoop te versterken. Het denken en praten in kleine stapjes zorgt ervoor dat het voor mensen haalbaar blijft.

‘Denken en praten in kleine stapjes maakt het voor mensen haalbaar’

Vanuit de inwoner zelf

Alle gesprekspartners geven aan hoe essentieel het is om de oplossingen bij de inwoner zelf laten. Niet jij, als ondersteuner of hulpverlener, draagt de oplossingen aan, mensen doen dit zelf. Jij helpt hen hierbij door open vragen te stellen. Belangrijk daarbij is dat de medewerkers in de gesprekken werkelijk nieuwsgierig zijn naar de burger en haar of zijn leven en ideeën, vanuit echtheid en oprechtheid. Emilie Kok, landelijk projectontwikkelaar bij DOCK: ‘De kern is de inwoner zelf in staat te stellen regie in het leven te nemen, altijd in verbinding met anderen.’

Van Beurden, Wmo-adviseur in Barneveld: ‘Je sluit als medewerker aan bij de burger en sámen ga je naar de denkmodus over hún eigen oplossingen. Je brengt (als medewerker) de verantwoordelijkheid terug naar de burger. Jouw rol, als medewerker, is het ook om kritisch te blijven kijken naar de dingen die worden uitgevraagd. Met de gedachte: draagt dit bij aan een oplossing?’

‘Kern is de om inwoner zelf in staat te stellen de regie te nemen’

Inwoners vaker tevreden

Sinds de invoering van de oplossingsgerichte werkwijze is de tevredenheid van de Barneveldse inwoners over de gekozen oplossingen en verleende verstrekkingen gegroeid. Ook als deze oplossingen anders uitvallen dan mensen eerder hadden verwacht of als hun aanvragen zijn afgewezen. Het aantal bezwaren tegen de genomen beslissingen van de gemeente Barneveld is sinds deze werkwijze wordt toegepast sterk gedaald. Dit levert de gemeente fikse vermindering van kosten en tijdsinvestering op.

Inwoners geven aan dat zij zich beter gehoord en begrepen voelen. Wat medewerkers bij de gemeente ook zien is dat deze manier van benaderen inwoners activeert om in beweging te komen doordat zij aan het denken worden gezet. Dit herkennen Van Beurden en Te Plate binnen de eigen organisatie: door de oplossingsgerichte vragen van collega’s bij intervisie of casusbesprekingen word je als medewerkers ook zelf aan het denken gezet.

Betrokkenheid en autonomie

Christian Saiu ziet wijkbewoners nu vaker graag terugkomen in het Huis van de Wijk. Er is een grotere betrokkenheid tussen bewoners onderling ontstaan. Mensen ervaren dat ze iets te bieden hebben en iets kunnen betekenen voor anderen. Wijkbewoners worden ook autonomer in hun gedrag: ze starten activiteiten in het Huis van de Wijk zoals bijvoorbeeld de mobiele keuken – die nu in ontwikkeling is - waar bewoners zelf maaltijden gaan bereiden en gezamenlijk eten. Of ze starten initiatieven met andere wijkbewoners en aansluitend op hun eigen ideeën. Mesman herkent dit: ‘Inwoners, ook jongeren, zien meer mogelijkheden, gaan op zoek naar oplossingen. Ze ontwikkelen meer autonomie en hernemen de regie over hun eigen leven.’

Borgen in de organisatie

Als kartrekkers Oplossingsgericht werken in de gemeente Barneveld beklemtonen Els van Beurden en Brenda te Plate de wenselijkheid om de methode in de organisatie te borgen. Oók in de interne werkprocessen wordt gewerkt volgens de principes van het Oplossingsgericht werken. Dat vraagt dat je de manier van werken en het nut ervan structureel onder de aandacht brengt van collega’s en leidinggevenden, niet alleen voor nieuwe medewerkers, en dat je ze steeds enthousiasmeert. Zo voorkom je dat de methode verwatert of een maniertje wordt.

Van Beurden en Ten Plate zien dat de inspanningen vruchten afwerpen. Medewerkers moeten en gaan zelf meer nadenken, zelf afwegingen maken en voelen zich meer dan voorheen verantwoordelijk voor besluiten. Ze némen nu ook zelf de verantwoordelijkheid voor het besluit, zijn daarin autonomer geworden. Regels zijn minder belangrijk geworden, het realiseren van de doelen van inwoners staat voorop. ‘Oplossingsgericht werken biedt medewerkers ook ruimte om gemotiveerd af te wijken van de regels. Pas [regels] toe of leg uit [waarom je afwijkt], zegt onze secretaris altijd. Dat bedoelen we met maatwerk: per persoon kijken naar wat nodig is om een doel te halen ook als daarvoor een regel moet worden genegeerd.’

‘De aanpak biedt ruimte om af te wijken van de regels’

Oplossingsgerichte technieken

De voorbeelden Barneveld en DOCK laten zien dat het positief uitpakt wanneer organisaties Oplossingsgericht werken als methode in hun werkwijze verankeren en breed toepassen. Een aantrekkelijke kant van de methodiek is tegelijk dat het niet altijd nodig is om de volledige methodiek in te zetten om toch goede resultaten te behalen: ook het inzetten van goed gekozen oplossingsgerichte technieken kan in de praktijk al goed werken en nieuwe wegen openen in het samenspel tussen professional en inwoner.

Voorwaarde is wel dat de kern overeind blijft: de focus moet liggen op de gewenste toekomst en oplossingen moeten komen van de inwoner of cliënt. Ook is het van belang dat professionals goed beslagen ten ijs komen en weten wat ze kunnen doen als cliënten niet te motiveren lijken. Of hoe ze kunnen opereren als de gemeente druk uitoefent om voor een bepaalde oplossing te kiezen. Dat vraagt van professionals dat ze de techniek van Oplossingsgericht werken goed onder de knie krijgen krijgen en dat kost tijd. Maar wel tijd die zich gezien de vele positieve ervaringen terugbetaalt in resultaten, zoals grotere betrokkenheid van inwoners, en meer tevredenheid van mensen over resultaten in het sociaal domein.

Auteurs: Els Kok en Herman Prüst