Geen heldendaad, maar een mensenrecht

In ons land worden op allerlei plaatsen vluchtelingen opgevangen – ook Oekraïense, vanwege de oorlog met Rusland. De opvang van vluchtelingen uit Oekraïne wordt vaak gezien en geframed vanuit een heldendaad om naasten in nood helpen. Een opvangplek voor vluchtelingen is echter ook een mensenrecht. Wanneer je mensenrechten als uitgangspunt neemt kun je vluchtelingen onderling niet meer vergelijken of discussie voeren over welke vluchteling meer of minder recht zou moeten hebben op opvang. Deze manier van kijken levert een andere aanpak op.

Als we de opvang van vluchtelingen framen vanuit een heldendaad, zonder het mensenrechtenperspectief centraal te stellen, bestaat het gevaar van ongelijke behandeling - want wie beschouw je als je ‘naaste’? Dat kan een gevoel van oneerlijkheid geven. Voor sociaal werkers is het goed daar alert op te zijn omdat zij bij uitstek kunnen opkomen voor alle vluchtelingen en kunnen signaleren en agenderen wat de grotere maatschappelijke kwesties zijn omtrent vluchtelingen en mensenrechten.

Draagvlak om Oekraïners te helpen

Er zijn veel burgerinitiatieven actief aan de slag gegaan om Oekraïners te helpen. Dit is een belangrijke ontwikkeling, want elk mens heeft recht op veiligheid en een waardig bestaan. Wat we zien is dat diezelfde bereidheid tot helpen niet in gelijke mate beschikbaar is voor álle vluchtelingen. Datzelfde geldt voor beleid en ondersteuning vanuit de overheid (bijv. het beschikbaar stellen van huisvesting door gemeenten). 
Deze ongelijkheid kan andere vluchtelingen het gevoel geven dat ze anders of oneerlijk behandeld worden, dat ze ‘minder’ zijn. Dat kan ook gelden voor andere inwoners van ons land die bijvoorbeeld al lang wachten op huisvesting, zoals daklozen, en die nu zien dat Oekraïners voorrang krijgen of dat het nu wél mogelijk is om op korte termijn opvang te realiseren. Dit kan leiden tot spanningen, polarisatie en ongelijke kansen. Goed voor het draagvlak is het niet. Hoe voorkomen we dat goedbedoelde en deels ook noodzakelijke initiatieven ook deze onbedoelde gevolgen hebben? Dat het helpen van de een, de ander een gevoel van onrechtvaardigheid geeft?

Een ander perspectief

Werken en handelen vanuit mensenrechtenperspectief kan de keuzes van sociaal werkers en de pijlers van beleid meer richting geven. Van het ‘helpen van de ander’, waarbij de ander vaak in een ongelijkwaardige positie verkeert, beweeg je je naar een structurele benadering van ondersteuning. Een dak boven je hoofd is een mensenrecht voor iedereen en ook zijn er diverse kinderrechten die hier van toepassing zijn. Dit in combinatie met artikel 1 maakt dat mensen gelijk behandeld dienen te worden, met oog voor omstandigheden en context.

Rol van sociaal werkers 

Er is al jaren debat over de vraag of mensenrechten een wenkend perspectief voor of zelfs de harde kern vormen van sociaal werk. In de meeste (internationale) definities van het sociaal werk zijn mensenrechten een belangrijk onderdeel. ‘Sociaal werk is een op de praktijk gebaseerd beroep en een academische discipline die sociale verandering en ontwikkeling, sociale cohesie, empowerment en bevrijding van mensen bevordert. Principes van sociale rechtvaardigheid, mensenrechten, collectieve sociale verantwoordelijkheid en respect voor vormen van diversiteit staan centraal in het sociaal werk. Onderbouwd door sociaalwerktheorieën, sociale- en menswetenschappen en inheemse of lokale vormen van kennis, engageert sociaal werk mensen en structuren om problemen aan te pakken en welzijn te bevorderen.’

Voor vluchtelingen die net aangekomen zijn in Nederland zal met name de tweede generatie mensenrechten van belang zijn. In het signaleren en politiseren daarvan ligt een belangrijke rol weggelegd voor de sociaal werker. Dit gebeurt nog onvoldoende. 

Zo benadrukte ook de Duitse professor Nivedita Prasad dat de internationaal vastgestelde mensenrechten de basis van het sociaal werk zijn. Prasad roept sociaal werkers op om zich te verdiepen in de betekenis van mensenrechten voor vluchtelingen dicht bij huis. Ze benadrukt: ‘Het opvangen van vluchtelingen is geen heldendaad, maar een mensenrecht. Het is simpelweg een verplichting.’ De Duitse wetenschapper stelde destijds al dat sociaal werkers de schending van mensenrechten constructief aan de kaak moeten stellen. Zij hebben het mandaat om veranderingen teweeg te brengen. Ze ontwikkelde hiervoor het position paper Social Work with Refugees in Refugee Accommodations Centers, dat kan helpen om de visie op mensenrechten in sociaal werk met vluchtelingen te organiseren.

Er is afgelopen jaren vanuit beroepsorganisaties en hogescholen aandacht uitgegaan naar de opleiding van sociaal werk om mensenrechten weer een cruciaal onderdeel te laten zijn van de opleiding. ‘Om toekomstige sociaal werkers voor te bereiden op deze opdracht moeten mensenrechten en de daarmee gepaard gaande politieke opdracht, een expliciete plek krijgen in de curricula sociaal werk aan hogescholen en universiteiten in Vlaanderen en Nederland. Deze opleidingen sociaal werk zijn de voorbije jaren, net als het werkveld, te vaak onderhevig geweest aan technisch-instrumentele opvattingen over professionalisering gericht op de ondersteuning van het individu of op culturele of maatschappelijke activering. Hierdoor is de sociaal-politieke context onderbelicht geraakt.’

De uitdaging ligt in het in de praktijk brengen van het mensenrechtenperspectief. Meer aandacht voor de rol van beleidsmakers en hogescholen is een belangrijk startpunt. Daarvandaan kunnen we steeds meer ruimte maken voor een van de onmisbare kerntaken van sociaal werk: het borgen van mensenrechten en sociale rechtvaardigheid.