De analyses van de oorlog in Oekraïne laten pijnlijk ondertonen van racistische en islamofobe sentimenten in Europa zien. Een discours dat tot op zekere hoogte superioriteitsdenken weerspiegelt in de media en onder politici. Zo zei de Bulgaarse president dat deze vluchtelingen niet lijken op de “vluchtelingen die we gewend zijn. Ze zijn Europees (…) ze zijn intelligent en hoogopgeleide mensen. Dit zijn niet vluchtelingen waar we eerder niet wisten wat we met ze aan moesten, dat waren mensen met obscure verledens, misschien wel terroristen. Dit zijn Europeanen, dus nee geen enkel Europees land is bang voor deze immigratiestroom”. Als klap op de vuurpijl schreef Daniel Hannan in de Telegraph: “Zij lijken op ons. Daarom is het zo choquerend. Oekraïne is een Europees land. Zij kijken Netflix en hebben Instagram accounts”.

Dehumaniserend

Zulke dehumaniserende en verontrustende uitspraken zijn in de afgelopen week sinds het oorlog is in Oekraïne vaak uitgesproken door politici, journalisten, verslaggevers, maar ook door de ‘gewone’ bevolking. Zo reageren mensen op Facebook het ‘belachelijk’ te vinden dat Oekraïense vluchtelingen bij dat ‘tuig’ (asielzoekers) in Ter Apel geplaatst zullen worden. Iemand schrijft: 'Alsof je ze plots in het Midden-Oosten of op (Noord-Afrikaanse) grondgebied dropt. Heftig!'. 'Arme mensen, als christenen in Ter Apel.' Algemene boodschap: Oekraïense evacués horen niet thuis in azc’s, maar horen op betere plekken terecht te komen omdat ze blond, wit en christen zijn. Specifieke privileges voor mensen in deze categorie.

Door deze vergelijkingen met andere conflicten en type vluchtelingen zeg je in wezen: oorlogen in landen als Afghanistan, Jemen, Syrië, Palestina, Libië en Somalië zijn geoorloofd. Eerder schreef ik in Trouw dat het “zich niet herkennen in die verre ander” pijnlijk is. Waarom pijnlijk? Omdat dit argument inhoudt dat herkenning en identificatie met het lijden van een ander alleen kan plaatsvinden als er gemeenschappelijke factoren zijn, zoals kleur, religie, gebruiken of de nabijheid van de geboortegrond van de slachtoffers. Hiermee komt empathie dus niet tot stand op basis van medemenselijkheid, maar op basis van selectie of zelfs willekeur.

'Stel je voor: er zijn twee kinderen die tegelijk verdrinken: de ene is wit en de andere is zwart. Wie ga je dan redden? Doe je dat dan op basis van identificatie met de huidskleur?'

Mensen die op ons lijken

Dat is een gegeven dat wetenschappelijk ook nog eens klopt: we identificeren ons eerder met mensen die op ons lijken. En daarom zou het niet problematisch zijn. Zo schrijft Aylin Bilic in de NRC: “Wie houdt er niet meer van zijn eigen kinderen dan van die van een ander? Wie is er niet geschokt als de buurman overlijdt, terwijl een krantenbericht over een overleden vreemdeling weinig losmaakt? Volkomen menselijk en niks mis mee, zolang huidskleur daarbij geen rol speelt.”

Dat is toch zo? Nee, dat is het ‘m nou juist. Hier speelt huidskleur wel degelijk een rol. Zie hoe Afrikaanse en Aziatische burgers die Oekraïne ontvlucht zijn aan de Poolse grens op grote schaal gediscrimineerd worden. Ze worden etnisch geprofileerd op basis van hun huidskleur. Bovendien leidt deze strekking tot een voorkeursbehandeling voor evacués die op ‘ons’ lijken. Hoe kun je deze ‘voorkeursbehandeling’ van Oekraïense evacués rechtvaardigen tegenover alle vluchtelingen die niet blond, wit zijn en blauwe ogen hebben? Dit principe van “ik help diegene die op mij lijkt eerder” leidt direct tot een ongelijke behandeling van mensen dat in kern discriminatoir is. Dat heeft gevolgen.

Giro555

Ter illustratie. Volgens de Verenigde Naties vindt in Afghanistan momenteel de grootste humanitaire crisis plaats. Eén miljoen Afghaanse kinderen zouden deze winter het niet overleven en bijna 60 procent van de Afghaanse volk is langzaam aan het sterven ten gevolge van ondervoeding. Maandenlang is er gelobbyd voor een Giro555 actie, maar tevergeefs. Binnen drie dagen na de oorlog in Oekraïne kwam er een Giro555 actie snel van de grond.  Eindresultaat: Oekraïense vluchtelingen worden geholpen, de Afghaanse burgers niet.

Je kunt het goed bedoelde principe van identificatie op basis van kleur en nabijheid relativeren en als “menselijk” en normaal beschouwen en onderbouwen waarom je eerder mensen te hulp schiet die op jou lijken. Maar zulke principes hebben wel degelijk consequenties voor slachtoffers van oorlogen die nu aan hun lot worden overgelaten. Onder hen de miljoenen Afghanen wiens gelden door hetzelfde Europa bevroren zijn omdat zij het niet eens zijn met het Talibanregime.

'Ik voel wat alle Oekraïners voelen al ben ik niet wit, blond, christen of van oorsprong Europees. We delen dezelfde oorlogservaringen'

Je sterker identificeren met mensen die op jou lijken… dat is weliswaar een menselijke neiging, maar valt niet goed te praten. Juist dat identificeren leidt tot uitsluiting en is bijvoorbeeld ook de basis van discriminatie op de arbeidsmarkt en woningmarkt in Nederland. En stel je eens voor: er zijn twee kinderen die tegelijk verdrinken: de ene is wit en de andere is zwart. Wie ga je dan redden? Doe je dat dan op basis van identificatie met de huidskleur? Dat is immoreel.

Selectieve verontwaardiging

Niemand verdient oorlog, verderf en bloedvergieten. Je zou verontwaardigd moeten zijn over alle oorlogen, en alle vormen van mensenrechtenschendingen. Daarbij past geen selectieve verontwaardiging omdat dit “dichtbij” komt. Je zou je zorgen moeten maken en je steun moeten betuigen aan Oekraïne, niet omdat de mensen daar wit zijn, en omdat je als witte je met hun huidskleur identificeert, maar omdat hun land aangevallen is, omdat wat daar nu gebeurt een mensenrechtenschending is. Iets wat mijn geboortegrond ook is overkomen. Ik voel wat alle Oekraïners voelen al ben ik niet wit, blond, christen of van oorsprong Europees. We delen dezelfde oorlogservaringen.

Bovenal: ik steun Oekraïne net zoals ik ieder ander land en alle slachtoffers van oorlogen steun ongeacht of ze wit, Europees, zwart, Aziatisch of Afrikaans zijn. Menselijkheid moet in alle tijden, geboortegronden en gevallen leidend zijn. Er is slechts één ras, en dat is het menselijke ras.